Τι αναζητούν οι ιστορικοί στα αρχεία των φορέων υγείας; Πως μπορεί η ανάδειξη του αρχειακού πλούτου για την υγεία, ανεξερεύνητου και ενίοτε δύσκολα προσβάσιμου για τον ερευνητή, να «συνομιλήσει» με τα οικονομικά της υγείας που πλέον αποτελούν κλάδο των οικονομικών επιστημών, και πως μπορεί να συνεισφέρει η γνώση αυτή, στην απάντηση του μεγάλου ζητούμενου των πολιτικών όλων των κυβερνήσεων που δεν είναι άλλο από το εξής: Πως θα πρέπει να διανέμονται δίκαια και αποτελεσματικά οι υπηρεσίες υγείας στους πολίτες των κρατών.
Ο Επίκουρος Καθηγητής Θεωρίας της Ιστορίας και Ιστοριογραφίας της Φιλοσοφικής Αθηνών και πρόεδρος του Ιστορικού Αρχείου του ΕΚΠΑ Βαγγέλης Καραμανωλάκης με αφορμή το πρώτο συνέδριο για την ιστορία της Υγείας (25-27 Απριλίου), που διοργανώθηκε από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, το Ιστορικό Αρχείο του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Αθηναίων και το Δίκτυο για την Ιστορία της Υγείας απαντά στις ερωτήσεις του Healthview.
Ποιος ήταν ο στόχος αυτού του πρώτου συνεδρίου για την ιστορία της Υγείας;
Ο στόχος του συνεδρίου με τη συνεργασία και την εμπλοκή μιας σειράς φορέων ήταν να καταγράψει καταρχάς αυτό που ονομάζουμε αρχεία υγείας∙ αρχεία που διατρέχουν όλη την ιστορική διαδρομή του ελληνικού κράτους, από την ίδρυσή του ως σήμερα και αφορούν τα ζητήματα υγείας, περίθαλψης, πρόνοιας. Τα αρχεία αυτά δεν έχουν έχουν αποτελέσει μέχρι σήμερα, συστηματικά, αντικείμενο της ιστορικής έρευνας∙ το χειρότερο είναι ότι για πολλούς από τους φορείς στους οποίους ανήκουν δεν είναι κάτι άξιο να διαφυλαχθεί.
Η παράλειψη αυτή θεωρείτε ότι είναι εσκεμμένη ή είναι μία ακόμη από τις γνωστές κακοδαιμονίες της χώρας λόγω αδιαφορίας;
Υπάρχουν δύο λόγοι. Ο πρώτος είναι η έλλειψη κουλτούρας υπάρχει έλλειμμα ενδιαφέροντος όσον αφορά στη διάσωση των τεκμηρίων του παρελθόντος. Και βέβαια θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς ότι, σε κάποιες περιπτώσεις, υπήρξε και ηθελημένη καταστροφή εκ μέρους των διοικήσεων των φορέων.
Πόσο καίρια μπορεί να είναι η σημασία αυτών των αρχείων;
Τα αρχεία που έχουν να κάνουν με το χώρο της υγείας αποτελούν μία πολύτιμη ψηφίδα του ιστορικού παρελθόντος. Για να συνειδητοποιήσουμε την κρισιμότητά τους θα πρέπει να αναλογισθούμε τη σημασία της υγείας στη ζωή μας. Εννοώ, ότι από τη μια υπάρχει το ζήτημα των ασθενειών και της διαφύλαξης της υγείας. Από την άλλη, η προφύλαξη της υγείας, η αντιμετώπιση των ασθενειών αποτελεί ένα τμήμα του πολιτισμού μας, συνδέεται με μια σειρά από αντιλήψεις, στάσεις και πρακτικές. Ας πάρουμε για παράδειγμα τη διαφορά βρώμικου καθαρού. Το τι ορίζουμε ως βρώμικο ή ως καθαρό και οι επιπτώσεις αυτού του διαχωρισμού στην υγεία των ανθρώπων δεν είναι κάτι δεδομένο, ούτε διαχρονικό. Εξαρτάται από τις διάφορες ιστορικές στιγμές, κάποτε λ.χ. οι ιατροί συνιστούσαν στους ασθενείς τους να μην πλένονται. Η ιατρική δεν είναι απλώς μία εξελισσόμενη τεχνολογικά επιστήμη αλλά μία επιστήμη της οποίας οι εφαρμογές και τα επιτεύγματα έχουν κοινωνικό αντίκτυπο και φυσικά επηρεάζουν μεταβάλλουν και αλλάζουν τη ζωή μας.
Τα οικονομικά της υγείας θεωρούνται πλέον τόσο σημαντικά που αποτελούν κλάδο της οικονομικής επιστήμης και απασχολούν πολιτικούς επιστήμονες οικονομολόγους και πολιτικούς. Δε φαίνεται όμως να υπάρχει το ίδιο ενδιαφέρον για την ιστορία της υγείας. Τι είναι αυτό που κατά τη γνώμη σας θα μπορούσε να τραβήξει το ενδιαφέρον αυτού που συνήθως λέμε κοινή γνώμη;
Είναι σωστή η επισήμανσή σας. Τα οικονομικά της υγείας είναι πλέον ένας τεράστιος κλάδος, ενώ η διεύρυνση των εξόδων, σε παγκόσμια κλίμακα, για τη διασφάλιση αυτού του ύψιστου αγαθού συνδέεται με οικονομικές ατασθαλίες και διαφθορά. Κι αυτό, όμως, σε μεγάλο βαθμό είναι μια ιστορική διαδικασία, η διόγκωση λ.χ. του χώρου του φαρμάκου. Δεν ξέρω τι είναι αυτό που θα μπορούσε να τραβήξει το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης. Με το συνέδριο μας προσπαθήσαμε να ευαισθητοποιήσουμε τους φορείς υγείας για τα αρχεία που διαθέτουν και εν δυνάμει αποτελούν ιστορικό υλικό. Η διάσωσή τους αποτελεί απαραίτητο όρο για την κατανόηση των όσων συμβαίνουν σήμερα.
Πόσο αισιόδοξος είσθε ότι θα πετύχετε το στόχο σας και θα ξεπεράστε σκοπέλους όπως αυτού του ελλείμματος κουλτούρας όπως την ονομάσατε, αναφερόμενος στη δυσκολία που έχουμε να προστατεύουμε τις ιστορικές πηγές;
Το πόσο αισιόδοξος είναι κανείς, εξαρτάται από το που εκκινεί. Στη συζήτηση που κάνουμε αυτή τη στιγμή εκκινούμε, σχεδόν, από το μηδέν. Δηλαδή με εξαίρεση ορισμένες κινήσεις ορισμένων νοσηλευτικών ιδρυμάτων δεν υπάρχει ενδιαφέρον. Οι φορείς που θεσμικά είναι υπεύθυνοι δεν αντιλαμβάνονται τα τεκμήρια και τα αρχεία που διαθέτουν ως ιστορικό υλικό. Με αυτή την έννοια, ότι και να κάνουμε από δω και πέρα, όσο μικρό και να είναι θα είναι σημαντικό.
Ποιοι είναι οι συμπαραστάτες σας και υποστηριχτές αυτής της μεγάλης προσπάθειας που έχετε ξεκινήσει;
Οι φορείς που συγκεντρώνουν αρχεία, όπως καταρχάς τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, το Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου, το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Αθηναίων συνιστούν τους κατεξοχήν αρμόδιους. Η δημιουργία του Δικτύου της Ιστορίας της Υγείας αποτελεί, επίσης, μια σημαντική στιγμή. Ελπίζουμε ότι οι συμπαραστάτες μας σε αυτή την προσπάθεια θα είναι οι διοικήσεις φορέων που εμπλέκονται στο χώρο της υγείας. Δεν αναφέρομαι μόνο σε νοσοκομεία. Σημειώνω, λχ. τη προσπάθεια του Ινστιτούτου Παστέρ για τη διάσωση των αρχείων του και την καταγραφή της ιστορίας του. Ο στόχος είναι, σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης, να συνειδητοποιήσουμε ότι η κατανόηση της ιστορίας των φορέων υγείας μπορεί, κατ’ αναλογία, να συμβάλλει σε μια πιο χρηστή και αποτελεσματική διαχείριση, αναγκαία για την επιβίωση και ανάπτυξή τους σε δύσκολες εποχές.
Που η ιστορία της ελληνικής ιατρικής συναντά την ελληνική κοινωνία;
Η ιστορία της ελληνικής ιατρικής δεν είναι διαφορετική από την ιστορία της ελληνικής κοινωνίας, είναι τμήμα της. Μια σειρά από παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας συναντώνται και στον χώρο της υγείας. Από τη δική μου έρευνα στο Δρομοκαϊτειο Φρενοκομείο Αθηνών, επισημαίνω τα «μπιλιετάκια» της βασίλισσας ή γνωστών αξιωματούχων προκειμένου να νοσηλευθούν στο ίδρυμα ως άποροι συγκεκριμένοι ασθενείς. Η προνομιακή διαχείριση ανθρώπων και οι πελατειακές σχέσεις, χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας για όποιον μελετά τη νεώτερη ιστορία, κρατούν καλά… Και μιλάμε για τα τέλη του 19ου αιώνα .
Αλήθεια, γιατί αυτό να είναι δουλειά των ιστορικών και όχι των γιατρών ή άλλων επαγγελματιών υγείας;
Η προσωπική μου γνώμη είναι ότι χρειάζεται οπωσδήποτε η ματιά ενός ιστορικού σε μία τέτοια προσέγγιση. Η αναζήτηση της ιστορικότητας των πραγμάτων, η κατανόησή τους εντός του πλαισίου στο οποίο συνέβησαν, η ανάγνωση των πηγών αποτελούν δουλειά του ιστορικού. Σε κάθε περίπτωση όμως χρειάζεται και η ματιά του γιατρού και του ειδικού στο χώρο της υγείας. Ο τρόπος που χειρίζεται ένας ιστορικός μία ασθένεια, τα συμπτώματα, την νοσολογία της, έχει ανάγκη την ιατρική ματιά. Η γνώση των επαγγελματιών υγείας είναι απαραίτητη. Θα έλεγα ιδανικά ότι χρειαζόμαστε ιστορικούς με ιατρικές γνώσεις ή γιατρούς με ιστορικές γνώσεις. Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου και των παρεμβάσεων τόσο από ιστορικούς όσο και από επαγγελματίες υγείας αποτυπώθηκε ακριβώς αυτή η ανάγκη και η σημασία της διασταύρωσης και συνεργασίας των δύο οπτικών.
Εάν σας ζητούσα να μου δώσετε έναν τίτλο, τώρα που έχετε την εμπειρία του πρώτου συνεδρίου σχετικά με τις ιστορικές πηγές για την υγεία, ποιος θα ήταν αυτός;
“Χαρτογραφώντας την ιστορία της υγείας”. Πολλά δεν είναι ευρύτερα γνωστά. Στην πρόσφατη μονογραφία της για την ελονοσία στη χώρα μας, η ιστορικός Κατερίνα Γαρδίκα*, μιλάει για την κατάχρηση της κινίνης, εξηγώντας μας πως το συγκεκριμένο φάρμακο λειτούργησε στην ελληνική κοινωνία ως ένα είδος φυλαχτού, προστασίας αλλά και μέτρου πρόληψης. Η μελέτη των ασθενειών, των φαρμάκων και των συμπεριφορών των κοινωνιών, μπορεί να σε βοηθήσει στη χάραξη της ευρύτερης στρατηγικής μας στο χώρο της υγείας.
«Landscapes of disease: Malaria in Greece», από τις εκδόσεις Central European University Press, Κατερίνα Γαρδίκα.
