Διπολική Διαταραχή: Διπολικότητα στην Ψυχιατρική, την Τέχνη, τη Ζωή

26-12-2016

Σκέψη – συναίσθημα – συμπεριφορά: οι αλληλένδετες εκφάνσεις της ψυχικής ύπαρξης συμπαρασύρονται στα άκρα όταν ο άνθρωπος βρεθεί στη δίνη των ακραίων εμπειριών της διπολικής διαταραχής.

Στον ένα πόλο της ασθένειας η απύθμενη θλίψη της καταθλιπτικής συμπτωματολογίας, το αγωνιώδες αίσθημα επικείμενης καταστροφής, η ενοχή, η στείρα ανακύκλωση της μαύρης σκέψης, το «πάγωμα» της ψυχικής ζωής, που καθρεφτίζεται σε ένα σώμα ακινητοποιημένο, ανίκανο να εκφραστεί· στον άλλο πόλο, αυτόν της μανίας, η άκρατη ευφορία, ο υπέρμετρος ενθουσιασμός, η αίσθηση παντοδυναμίας, η σωματική και διανοητική αεικινησία, η σκέψη που -ολοένα επιταχυνόμενη- εκτροχιάζεται και οι αντιληπτικές αλλοιώσεις της πραγματικότητας που τη συνοδεύουν. Τα χαρακτηριστικά των δύο αντίπολων φάσεων της μανίας και της κατάθλιψης χαράσσουν τις αδρές γραμμές πάνω στις οποίες μορφοποιείται το βίωμα του ασθενή.

Ωστόσο, το προσωπικό, υποκειμενικό ψυχο-νοητικό τοπίο που διαμορφώνεται στη συνδιαλλαγή του ψυχισμού με την παθολογία είναι συχνά μια δυσπρόσιτη, ανεξερεύνητη περιοχή· ειδικά όταν η ίδια η φύση της διαταραχής αποτελεί φραγμό που αλλοιώνει τη λεκτική επικοινωνία και περιορίζει τη δυναμική της έκφρασης. Η κατανόηση αυτής της, μοναδικής για κάθε άνθρωπο, υποκειμενικής εμπειρίας της ψυχικής διαταραχής είναι και το στοιχείο που κυρίως διαφεύγει από τις επίσημες νοσολογικές περιγραφές και, παράλληλα, το πιο δύσκολο κομμάτι του κλινικού έργου.

Διάγνωση και αντιμετώπιση μέσω της καλλιτεχνικής δημιουργίας

Η καλλιτεχνική δημιουργία μπορεί εδώ να αποτελέσει το μέσο για να διεισδύσει η κλινική ματιά στο βίωμα του ασθενή, τόσο στο επίπεδο του συναισθήματος όσο και στη συνακόλουθη πρόσληψη της πραγματικότητας. Γιατί, προπάντων, η τέχνη δίνει πεδίο έκφρασης στην υποκειμενικότητα, αποτελεί το πιο εύγλωττο «όχημα» έκφρασης της προσωπικής εμπειρίας. Και αυτό ισχύει τόσο για το προσωπικό βίωμα του ασθενή που βρίσκεται υπό κλινική παρατήρηση, όσο και για το βίωμα που επιδιώκει να αποτυπώσει ο δημιουργός-καλλιτέχνης.

Η διπολική διαταραχή στα έργα τέχνης

Η διπολικότητα, βέβαια, δεν είναι μόνο γνώρισμα ψυχοπαθολογικό. Η διπολικότητα στο έργο τέχνης, ως έκφραση του υποκειμενικού βιώματος του δημιουργού, δεν μπορεί παρά να πηγάζει από τη διπολικότητα της ίδιας της ζωής. Από τη ροή της καθημερινότητας ως την ίδια την πολιτισμική ταυτότητα του δυτικού κόσμου, η εποχή μας μοιάζει να ερωτοτροπεί με δομές διπολικές. Μια υποψιασμένη ματιά θα ανακαλύψει έντονα τα στοιχεία τους στην καλειδοσκοπική οπτική του «θαυμαστού» σύγχρονου κόσμου, μέσα σε πτυχές συναισθηματικής έκφρασης και συμπεριφοράς, μέσα σε πολιτισμικά ιδανικά και οράματα. Η διπολικότητα, ως συμβολική δομή, φαίνεται να αποτυπώνει όσο κανένα άλλο σχήμα τις αποχρώσεις του σύγχρονου τρόπου ύπαρξης, την ιδιαίτερη ταυτότητα αυτής της κοινωνίας, τις αξίες που τη διέπουν και τις ποιότητες που τη χαρακτηρίζουν.

Τα «μανιακά συμπτώματα»

Πραγματικά εντυπωσιακοί οι παραλληλισμοί: Οι ρυθμοί της ζωής, η ταχύτητα, η αέναη κινητικότητα, η αδυσώπητη τάση για αλλαγή και το ιδανικό της απρόσκοπτης ροής στο χώρο και στο χρόνο, είναι από τις πιο χαρακτηριστικές πινελιές στο πορτραίτο του πολιτισμού μας. Η επιθυμία για υπέρβαση κάθε περιορισμού έχει αναγάγει την παράτολμη ακροβασία στα όρια σχεδόν σε πολιτισμικό όραμα. Είναι όλα αυτά, θα έλεγε κανείς, τα «μανιακά συμπτώματα» του σύγχρονου κόσμου, ποιότητες στις οποίες δείχνουμε ολοένα αυξανόμενη ροπή. Η τάση για υπερβολή και εκκεντρικότητα κάνει την «κανονικότητα» να φαντάζει πεζή, άγονη. Ο καταιγισμός της πληροφορίας υπονομεύει τη νηφάλια σκέψη. Τα πολλαπλά μηνύματα εμποτίζουν τη συνείδησή μας, χωρίς παρόλα αυτά να μας παρέχουν τη δυνατότητα να βρούμε ανάμεσά τους ένα προσωπικό στίγμα. Η εξιδανίκευση του εφήμερου, αυτού που την επόμενη στιγμή θα κατακρημνίσουμε στην απαξίωση και στη λήθη, είναι άλλη μία από τις ακραίες αντιφάσεις – σημεία των καιρών, που σχηματοποιείται ως δίπολο.

Η «κανονικότητα», τόπος ισορροπημένης μετριοπάθειας που μοιάζει να μην κατοικείται πια. Και από την άλλη όχθη αυτού του νοητού συνόρου βρίσκει κανείς αποξένωση, μοναξιά και απόγνωση: είναι η αίσθηση που γεννά στον άνθρωπο η ζωή μέσα στο ανώνυμο πλήθος. Το αίσθημα της ματαιότητας, η απογύμνωση από ιδανικά και πίστεις, η απομάγευση ενός κόσμου που έχει πια καταστεί ελέγξιμος, απτός, πεπερασμένος. Η νοσταλγία και εξιδανίκευση ενός παρελθόντος –χαμένου παραδείσου- που δεν επιστρέφει, όλα αυτά είναι εκδηλώσεις της καταθλιπτικόμορφης, παράλληλα, φύσης του σύγχρονου κόσμου. Ενός κόσμου που στερείται νοήματος.

Η συνύπαρξη των αντιθέσεων

Οι πολλαπλές δομές της διπολικότητας αποτυπώνονται στην τέχνη με χιλιάδες πρόσωπα, αλλά το βασικό σχήμα παραμένει: οι αντιθέσεις αντιπαρατίθενται και συνυπάρχουν, μορφοποιώντας το βίωμα. Και μέσα από το πρίσμα της υποκειμενικής, μέσα στην οικουμενικότητά της, εμπειρίας που εκφράζεται στην τέχνη, μας ανοίγονται καινούριοι δρόμοι. Δρόμοι που μας επιτρέπουν να επαναδιαπραγματευτούμε την ουσία και το νόημα της διπολικότητας στην ψυχική ύπαρξη του ατόμου μέσω μιας εναλλακτικής προοπτικής· μιας προοπτικής που υπερβαίνει τη στείρα ανάγνωση του ψυχιατρικού συμπτώματος, η οποία, εστιασμένη στην παρέκκλιση, αναπαράγει το στίγμα και την προκατάληψη. Αντίθετα, από την πλευρά των πολλαπλών εκφάνσεων της δημιουργικότητας, της ποικιλίας και μοναδικότητας του ανθρώπινου βιώματος, συντίθεται κάθε φορά μια νέα αντίληψη. 

Η τέχνη είναι λυτρωτική και θεραπευτική

Οι νέοι δρόμοι που ανοίγονται οδηγούν στην αρμονία πολυδιάστατων βιωμάτων ψυχής, καλλιτεχνικών διαδρομών και εκφραστικότητας. Και αυτό γιατί η τέχνη αποτελεί γέφυρα επικοινωνίας ανάμεσα σε ανθρώπους με διαφορετικές κουλτούρες, νοοτροπίες και πεποιθήσεις. Η τέχνη ενώνει τους ανθρώπους γιατί απευθύνεται στο συναίσθημα, σ’ εκείνο το μη εκλογικευμένο κομμάτι της επικοινωνίας, στο αυθόρμητο, στη θεμελιώδη και καθολική διάσταση της συγκίνησης. Και για τον ίδιο τον άνθρωπο που νοσεί, η τέχνη είναι λυτρωτική. Χάρη σ’ αυτή μπορεί να βγει από τις συνθήκες που ορίζουν την ιδιαιτερότητα της κατάστασής του ως αναπηρία και να ξαναβρεί τη δύναμη για να ζήσει και να ανακτήσει την υγεία του. Μα πάνω απ’ όλα, η καλλιτεχνική δημιουργία είναι μια δυναμική διεκδίκηση αποδοχής και ένα επιχείρημα που στοχεύει απευθείας στην ψυχή. 

Μαρίνα  Οικονόμου-Λαλιώτη

Επ. Καθηγήτρια Ψυχιατρικής,

Επιστημονικά Υπεύθυνη του Προγράμματος «αντι-στίγμα»,

Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής – Ε.Π.Ι.Ψ.Υ