Στον τελικό της πυγμαχίας των 66 κιλών των Ολυμπιακών αγώνων θα αγωνιστούν δύο αθλήτριες που έχουν κατηγορηθεί ότι έχουν επίπεδα τεστοστερόνης άνω του ορίου των γυναικών. Στο άρθρο αναλύονται οι λόγοι για τους οποίους αθλήτριες με χρωμοσωματική γενετική σύσταση 46,ΧΥ (τυπικού άνδρα) έχουν κάποιο πλεονέκτημα στους αγώνες πυγμαχίας.
Η Ολυμπιάδα του 2024 έχει ήδη προκαλέσει αντιδράσεις από τη συμμετοχή δύο πυγμάχων, η μία από την Ταϊβάν και η άλλη από την Αλγερία, οι οποίες, ενώ είχαν αποκλειστεί από την Παγκόσμια Ομοσπονδία Μποξ (IBA) επιτράπηκε η συμμετοχή στους Ολυμπιακούς αγώνες του Παρισιού. Κατά τη διάρκεια συνέντευξης Τύπου, ο Δρ Ιωάννης Φιλιππάτος, πρώην Πρόεδρος της Ιατρικής Επιτροπής IBA και γυναικολόγος δήλωσε ότι έγινε έλεγχος της χρωμοσωματικής σύστασης των αθλητριών -από δύο ανεξάρτητα εργαστήρια- και έδειξε ότι είχαν χρωμοσωματική σύσταση XY, δηλαδή τυπική χρωμοσωματική σύσταση άνδρα. Και οι δύο πυγμάχοι ενημερώθηκαν γραπτώς για τα αποτελέσματα των εργαστηριακών ελέγχων. Αποφάσισαν μάλιστα η μία να μην κάνει καν ένσταση στο αποτέλεσμα, η άλλη δε να την αποσύρει αμέσως μετά την υποβολή της αίτησης στον Διαιτητικό Αθλητικό Δικαστή. Η ΙΒΑ δεν έλαβε μόνο το ΧΥ κριτήριο, αλλά και την υπερβολικά αυξημένη τεστοστερόνη. Ο κύριος Φιλιππάτος επέκρινε τη Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή (ΔΟΕ) καθώς θέσπισε το ακόλουθο κριτήριο για τη συμμετοχή κάποιου στους αγώνες: Το φύλο και η ηλικία των αθλητών βασίζονται στο διαβατήριό τους. Δήλωσε, δε ο κύριος Φιλιππάτος επικριτικά: « Ένα διαβατήριο μπορεί να μας δώσει την ευκαιρία να γίνουμε άντρες και, αύριο, όταν επιστρέψω στην Αθήνα, να πάω στην κυβέρνησή μου και να αλλάξω το όνομά μου από Ιωάννης σε Ιωάννα. Αυτό σημαίνει ότι αύριο θα είμαι γυναίκα [1];
Ας δούμε βιολογικά το θέμα.
α) Το DNA του χρωμοσώματος Υ. Το ανθρώπινο χρωμόσωμα Υ εκτείνεται σε περίπου 62,5 εκατομμύρια ζεύγη βάσεων και αντιπροσωπεύει περίπου το 2% του συνολικού DNA ενός άνδρα. Το χρωμόσωμα Υ φέρει 693 γονίδια, 107 από τα οποία κωδικοποιούν πρωτεΐνες. Ωστόσο, ορισμένα γονίδια επαναλαμβάνονται, καθιστώντας τον αριθμό των αποκλειστικών γονιδίων που κωδικοποιούν μοναδικές πρωτεΐνες σε 42. Δώδεκα μάλιστα γονίδια εκφράζονται αποκλειστικά στους φορείς του χρωμοσώματος Υ. Tα 42 γονίδια εμπλέκονται στον καθορισμό του ανδρικού φύλου και τη γονιμότητα του άνδρα, αλλά και σε μη αναπαραγωγικές λειτουργίες, συμπεριλαμβανομένων των ριβοσωμικών πρωτεϊνών, των παραγόντων μεταγραφής, των ενζύμων μεθυλίωσης ιστόνης και των μορίων κυτταρικής προσκόλλησης [2].
β) Βιολογικός καθορισμός του φύλου: Κάθε άνθρωπος χαρακτηρίζεται από το:
β.1) Χρωμοσωματικό (βιολογικό) φύλο: Στον άνθρωπο καθοριστικό ρόλο για τον βιολογικό καθορισμό του φύλου παίζει η χρωμοσωματική σύσταση του ζυγωτού. Σε κάθε σωματικό κύτταρο του ανθρώπου υπάρχουν 46 χρωμοσώματα, ή 23 ζεύγη χρωμοσωμάτων. Περιλαμβάνουν: 22 ζεύγη αυτοσωμικών χρωμοσωμάτων που είναι κοινά τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες και ένα ζευγάρι χρωμοσωμάτων φύλου που καθορίζουν το φύλο ενός ατόμου (το χρωμόσωμα Χ και το Υ). Στα κύτταρα ενός άνδρα υπάρχει ένα χρωμόσωμα Χ και ένα Υ, ενώ μιας γυναίκας υπάρχουν δύο χρωμοσώματα Χ. Η γυναίκα δηλαδή έχει τη χρωμοσωματική σύνθεση 46,ΧΧ, ενώ ο άνδρας την 46,ΧΥ. Στις ωοθήκες παράγονται τα ωάρια και στους όρχεις τα σπερματοζωάρια. Οι γαµέτες περιέχουν 23 χρωμοσώματα, έτσι ώστε κατά τη γονιμοποίηση ο αριθμός των χρωμοσωμάτων στο ζυγωτό να είναι 46. Το χρωμοσωματικό (βιολογικό) δηλαδή φύλο καθορίζεται κατά τη σύλληψη.
β.2) Γοναδικό φύλο: Το γοναδικό φύλο καθορίζεται από τα φυλετικά χρωμοσώματα και επηρεάζεται το ορμονικό περιβάλλον σε συγκεκριμένες στιγμές κατά την ανάπτυξη και στην ενήλικη ζωή. Ειδικότερα, ένα από τα γονίδια του χρωμοσώματος Υ είναι το γονίδιο SRY. Η πρωτεΐνη περιοχής φυλοκαθορισμού του Υ (sex-determining region Y) παράγεται, περίπου την 7η εβδομάδα της κύησης, και ενεργοποιεί ένα σύνολο άλλων γονιδίων που οδηγούν το έμβρυο να αναπτύξει ορισμένα χαρακτηριστικά, όπως οι όρχεις στα αρσενικά. Αν το γονίδιο SRY δεν εκφραστεί -λόγω μετάλλαξης- δεν θα παραχθεί λειτουργική πρωτεΐνη, το έμβρυο δεν θα αναπτύξει όρχεις, παρά το γεγονός ότι έχει ένα χρωμόσωμα Υ. Χωρίς δηλαδή το γονίδιο αυτό, οι όρχεις δεν θα αναπτύσσονταν και το έμβρυο θα γινόταν θηλυκό.
β.3) Το ανατομικό φύλο. Το ανατομικό φύλο, καθορίζεται από τα εξωτερικά γεννητικά όργανα, πέος και όρχεις στα αγόρια και κόλπο στα κορίτσια.
β.4) Το ορμονικό φύλο. Η έκκριση της ορμόνης τεστοστερόνης είναι το δεύτερο βήμα για να αποκτήσει το έμβρυο την ταυτότητα του αγοριού. Η τεστοστερόνη παράγεται από τους όρχεις, που καθορίζεται από το γονίδιο GRAMD1B. H παραγωγή της τεστοστερόνης ελέγχεται από το γονίδιο Tfm (γονίδιο υποδοχέα ανδρογόνου), που βρίσκεται στο χρωμόσωμα Χ. Αν δημιουργηθεί μετάλλαξη στο γονίδιο αυτό, τότε προκαλείται το σύνδρομο θηλεοποίησης των όρχεων, παρόλο που τα άτομα έχουν γενετική σύσταση 46,ΧΥ. Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν πραγματοποιείται η επίδραση της τεστοστερόνης, μερικά ή ολικά, αφού δεν αντιδρά µε τον μεταλλαγμένο υποδοχέα της και το έμβρυο αναπτύσσει όλα τα δευτερογενή χαρακτηριστικά του θηλυκού αντί του αρσενικού.
β.5) Το ψυχολογικό φύλο, σχετίζεται µε τη διαφορετική δράση των ορμονών στον εγκέφαλο στις γυναίκες και στους άνδρες.
γ) Διαταραχές ανάπτυξης φύλου (Disorder of sex development – DSD). Οι διαταραχές της σεξουαλικής ανάπτυξης είναι καταστάσεις με άτυπο χρωμοσωματικό ή γοναδικό φύλο, που οδηγούν σε διαφορές στην ανάπτυξη του ουρογεννητικού συστήματος και σε διαφορετικούς κλινικούς φαινοτύπους. Με όσα είναι γνωστά, θα αναφερθούμε στη θηλυκοποίηση των όρχεων ή Σύνδρομο έλλειψης ευαισθησίας στα ανδρογόνα (συχνότητα 1 στις 20.000 γεννήσεις). Πρόκειται για μια διαταραχή της ανάπτυξης των χαρακτηριστικών του φύλου, η οποία χαρακτηρίζεται από την παρουσία γυναικείων εξωτερικών γεννητικών οργάνων, και μερικές γυναικείες εσωτερικές αναπαραγωγικές δομές, διφορούμενων γεννητικών οργάνων ή ποικίλων διαταραχών της αρρενοποίησης σε ένα άτομο με σύσταση 46,ΧΥ. Σχηματίζουν υποπλασμένους όρχεις που παραμένουν κρυμμένοι στην κοιλιακή κοιλότητα. Επειδή φαίνονται θηλυκά εξωτερικά, τα μωρά μεγαλώνουν ως κορίτσια και αναπτύσσουν μια γυναικεία ταυτότητα φύλου. Αυτά δηλαδή τα άτομα έχουν χρωμοσώματα XY, αλλά είναι γυναίκες κοινωνικά και εξωτερικά. Γι’ αυτό ο πρόεδρος της ΔΟΕ δήλωσε: Έχουμε δύο πυγμάχους που γεννήθηκαν ως γυναίκες, που ανατράφηκαν ως γυναίκες, που έχουν διαβατήριο ως γυναίκες και που έχουν αγωνιστεί για πολλά χρόνια ως γυναίκες. Αυτός είναι ο σαφής ορισμός μιας γυναίκας [3]. Απλώς δίνεται, ότι η Αλγερινή αθλήτρια προκρίθηκε στον τελικό των 66 κιλών και θα έχει την ευκαιρία να διεκδικήσει χρυσό μετάλλιο στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Στον τελικό θα αντιμετωπίσει Κινέζα πυγμάχο, που επίσης έχει κατηγορηθεί ότι έχει επίπεδα τεστοστερόνης άνω του ορίου των γυναικών [4].
δ) Άραγε η γενετική σύσταση γυναικών με 46,ΧΥ χρωμοσωμική σύσταση προσδίδει στα άτομα αυτά κάποιο πλεονέκτημα στους αγώνες πυγμαχίας;
Οι αθλήτριες με σύνδρομο έλλειψης ευαισθησίας στα ανδρογόνα έχουν χρωμοσωμική σύσταση 46,XY, έχουν υποτυπώδεις όρχεις, και τείνουν να παράγουν υψηλό επίπεδο τεστοστερόνης και άλλων ανδρικών ορμονών του φύλου [5]. Λόγω αυτού, γίνεται αρρενοποποίηση του σώματός τους κατά την παιδική ηλικία και την εφηβεία με τους τρόπους που έχουν σημασία για τον αθλητισμό. Στη συνέχεια, τα κυκλοφορούντα επίπεδα ορμονών συνεχίζουν να έχουν τα συνήθη αποτελέσματα βελτίωσης της απόδοσης. Ειδικότερα, σε άρθρο τονίζεται ότι: Στα άτομα DSD οι αναπτυξιακές επιδράσεις των συγκεντρώσεων τεστοστερόνης στην κυκλοφορία των ενηλίκων θα έχουν καθορίσει τη διαφορά φύλου στους μυς, την αιμοσφαιρίνη και τα οστά, μερικά από τα οποία είναι σταθερά και μη αναστρέψιμα (μέγεθος οστών) [6]. Οπότε, όταν συμμετέχουν σε γυναικείο ανταγωνισμό, έχουν πλεονέκτημα ανδρών.
ε) Ποιος είναι ο ρόλος της τεστοστερόνης; Η τεστοστερόνη παίζει πολλούς σημαντικούς ρόλους στο σώμα, όπως:
-ανάπτυξη του πέους και των όρχεων.
-εμφάνιση τριχών στο πρόσωπο και στην ηβική περιοχή.
-μέγεθος και δύναμη μυών
-ανάπτυξη και δύναμη των οστών.
Από αυτά προκύπτει ότι όταν άτομα με το σύνδρομο DSD συμμετέχουν σε αθλητικούς αγώνες γυναικών, μπορεί το διαβατήριό τους να γράφει ότι είναι γυναίκες, αλλά η χρωμοσωματική τους σύσταση ΧΥ, η ύπαρξη δεκάδων μοναδικών γονιδίων που επηρεάζουν όχι μόνο την έκφραση, αλλά και τη ρύθμιση (ένζυμα μεθυλίωσης ιστόνης) άλλων γονιδίων τις δίνει μυϊκή υπεροχή απέναντι σε γυναίκες αντιπάλους.
Στ) Αντίλογος. Η Αλγερινή πυγμάχος μετράει μερικές ήττες, άρα δεν έχει αθλητικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων της. Γνωρίζουμε πλέον ότι τα γονίδια είναι υπεύθυνα για το 50% της φυσικής ποικιλότητας αθλητικής απόδοσης. Πέρα όμως από τη γενετική σύσταση, σημασία για τη διάκριση ενός αθλητή έχει η σκληρή προπόνηση και η ψυχολογική του κατάσταση. Απλώς, η Αλγερινή αθλήτρια δεν είχε τότε ενισχύσει το αθλητικό πλεονέκτημα με προπόνηση, που της έδινε η γενετική της σύσταση.
ζ) Προτάσεις. Οι υποθέσεις των δύο μποξέρ καταδεικνύουν ότι όλοι χάνουν όταν οι κανόνες επιλεξιμότητας δεν έχουν καθοριστεί σταθερά με τρόπο που να συνάδει με τους στόχους της κατηγορίας ανταγωνισμού. Φρόνιμο είναι, οι ομοσπονδίες που έχουν δεσμευτεί για τη γυναικεία κατηγορία και για την ισότητα ένας προς έναν για τις αθλήτριές τους να δημιουργήσουν κανόνες που να βασίζονται σε στοιχεία και στη συνέχεια να τους τηρούν με συνέπεια. Κάτι που δεν έγινε στην προκειμένη περίπτωση. Πιθανόν τα κριτήρια που αφορούν τον αθλητισμό πρέπει να ισορροπούν το κοινωνικό με το βιολογικό προφίλ του αθλητή-ιας. Με αυτόν τον τρόπο θα διασφαλιστούν η ασφάλεια και τα δικαιώματα των αθλητριών για δίκαιους αγώνες.
η) Συμπερασματικά. Το θέμα της νομικής ισότητας ανδρών και γυναικών, το οποίο είναι δίκαιο και συμβάλει στη μη διάκριση των φύλων, τείνει να καταργήσει τις διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα μέσω του κοινωνικού φύλου. Βέβαια, ακόμη μια φορά ας θυμηθούμε τους αρχαίους Ολυμπιακούς αγώνες. Η ιερότητα του όρκου, αποσκοπούσε στην ηθική υποχρέωση των αθλητών να είναι ευαγείς, ώστε να διεξάγουν έναν έντιμο αγώνα. (Βλ. Παυσανία, Ελλάδος Περιήγησις, 5.21.7: ‘Ο αθλητικός αγώνας πρέπει να είναι αγώνας αρετής και όχι αγώνας χρημάτων’ [7].
η) Βιβλιογραφία
[1] France Olympics, Boxing Federation on the Khelif and Lin Yu-Ting case, Dr Ioannis Filippatos: ‘Neither of them are women’ (5/8/2024). https://decripto.org/en/france-olympics-boxing-federation-on-the-khelif-and-lin-yu-ting-case-dr-ioannis-filippatos-neither-of-them-are-women/
[2] Rhie Α., et al. (2023). The complete sequence of a human Y chromosome. Nature 621: 344–354.
[3] https://www.nbcnews.com/news/sports/totally-unacceptable-gender-identity-dispute-surrounding-boxers-lin-yu-rcna164995
[4] https://www.france24.com/en/sport/20240807-imane-khelif-algerian-boxer-in-gender-row-punches-ticket-to-paris-olympics-final
[5] Batista R.L., et al. (2018). Androgen insensitivity syndrome: a review. Arch Endocrinol Metab. 62: 227–235.
[6] Handelsman D., et al. (2018). Circulating Testosterone as the Hormonal Basis of Sex Differences in Athletic Performance. Endocr Rev. 39: 803–829.
[7] Κωνσταντίνα Γογγάκη, “Από την λιτή τελετή των αρχαίων Ολυμπιακών Αγώνων, στις σύγχρονες χολιγουντιανές φιέστες”, Έθνος 29.07.2024, https://www.ethnos.gr/opinions/article/326353/apothnlithtelethtonarxaionolympiakonagononstissygxronesxoligoyntianesfiestes
Κώστας Τριανταφυλλίδης, Ομότιμος Καθηγητής Γενετικής και Γενετικής του Ανθρώπου, Τμήμα Βιολογίας, Α.Π.Θ
