Ιστορική αναδρομή της ανακάλυψης των φαρμάκων και της ανάπτυξης της φαρμακολογίας
Τι σχέση έχει η λέξη «θεριακλής» με τα βότανα και τι είναι οι «σπεσιαλιτέ»;
Από τις παραδοσιακές θεραπείες μέχρι τη μαζική παραγωγή φαρμάκων, η Μαρία Σιδηροπούλου Ιατρός Δημόσιας Υγείας ΕΣΥ ξεδιπλώνει την ιστορία του φαρμάκου και την ανάπτυξη της φαρμακολογίας.
Μεσαίωνας και Αναγέννηση
Τα περισσότερα φάρμακα κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση αποτελούνται από μεμονωμένα βότανα ή μίγματα βοτάνων, μερικά δε από αυτά χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα, όπως ο λιναρόσπορος και η βαλεριάνα.
Ευρεία χρήση είχαν και κάποια «φάρμακα» εξωτικά και σπάνια όπως η Μαστίχα Χίου, το μαύρο Ασιατικό πιπέρι και ο νεφρίτης της Αιγύπτου.
Αρκετά συχνά μέσα σε μοναστήρια αναπτύσσονται διάφορα μίγματα βοτάνων με ονομασίες θρησκευτικού περιεχομένου, όπως η βενεδικτίνη.
Το πιο διαδεδομένο μίγμα ήταν η θηριακή που αποτελούνταν από 60 βότανα και χρησιμοποιούνταν ως αντίδοτο στα δαγκώματα των θηρίων (ζώων, φιδιών, εντόμων).
Η λέξη «θεριακλής» προέρχεται από την συχνή χρήση της θηριακής που έκαναν κάποιοι ασθενείς, η οποία όμως περιείχε και εξαρτησιογόνες ουσίες.
Οι Άραβες συνέβαλαν στην ανάπτυξη της φαρμακευτικής με την Αλχημεία, αλλά το κυριότερο επίτευγμα τους ήταν η ανακάλυψη της απόσταξης.
Η απόσταξη της αιθυλικής αλκοόλης από μέρη των φυτών έδωσε στους Αλχημιστές έναν οργανικό διαλύτη, ανοίγοντας τον δρόμο για την μελέτη καθαρών χημικών ενώσεων στο εργαστήριο και την θεραπευτική.
Στον Μεσαίωνα, τα φαρμακεία είναι ένας χώρος λιτής πολυτέλειας, με βάζα που έχουν παράξενες λατινικές ονομασίες, πράγμα υποβλητικό για τον ασθενή του οποίου την θεραπεία καθορίζει ο θεραπευτής και ο «βοηθός» παρασκευάζει τα διαλύματα, τις πομάδες κλπ. Υπάρχει δηλαδή κι ένας «Φαρμακοποιός».
Με το τέλος του Μεσαίωνα και την έναρξη της Αναγέννησης έχουμε δυο καινοτομίες. Τα νέα φάρμακα από τον Νέο Κόσμο, με την ανακάλυψη της Αμερικής και την εισαγωγή των μετάλλων και αμέταλλων στοιχείων στην θεραπευτική.
Ο Παράκελσος (1493- 1541) Ελβετός ιατροφιλόσοφος, εισάγει στην θεραπευτική τα ανόργανα στοιχεία, όπως οι ενώσεις του υδραργύρου και του θείου.
Με την ανακάλυψη της Αμερικής και τα ταξίδια των εξερευνητών εισάγονται στην Ευρώπη πολλά φυτά όπως ο καπνός, αλλά και φαρμακευτικά προϊόντα φυτικής ή ζωικής προέλευσης. Όπως η κινίνη για την ελονοσία και το κουράριο που μετά από μελέτες καθιερώθηκε από τον Claude Bernard ως φάρμακο στην αναισθησιολογία λόγω της μυοχαλαρωτικής του δράσης.
1800-1919
Μέχρι το πρώτο μισό του 19ου αιώνα τα φάρμακα ήταν κυρίως φυσικής προέλευσης και μάλιστα φυτικής. Ωστόσο, στο δεύτερο μισό αυτού του αιώνα άρχισε να γίνεται κατανοητή η βιολογική δράση των ουσιών που απαντώνται στην φύση. Άρχισαν επίσης να απομονώνονται βιολογικά ενεργά μόρια, σε σχετικά καθαρή μορφή για ιατρική χρήση.
Η μεγαλύτερη τομή στην φαρμακοθεραπεία συμβαίνει στα μέσα του 19ου αιώνα ως αποτέλεσμα της αλματώδους ανάπτυξης της Οργανικής Χημείας και της βιομηχανίας. Έτσι από τα αδρά φαρμακευτικά προϊόντα που χρησιμοποιούνταν μέχρι τότε περνάμε στις καθαρές χημικές ενώσεις.
Για παράδειγμα, το σαλικυλικό οξύ, (ο πρόδρομος της ασπιρίνης) απομονώθηκε το 1874 από το φλοιό της ιτιάς. Διάφορα πιο ισχυρά παυσίπονα, όπως η μορφίνη και η κωδεϊνη είχαν απομονωθεί από την παπαρούνα, από τα φύλλα της κίνας η κινίνη, κατά της ελονοσίας και η δακτυλίτιδα για τις καρδιακές παθήσεις κ.ά.
Η ανακάλυψη των πρώτων συνθετικών φαρμάκων άρχισε το μισό του 19ου αιώνα και αποτέλεσε την βάση στην ανάπτυξη της ιατρικής ως προς την συμπτωματική αντιμετώπιση των ασθενειών, αλλά και τη βάση της φαρμακευτικής βιομηχανίας.
Σημειώνεται τεράστια πρόοδος στην ανάπτυξη νέων φαρμάκων, η παραγωγή τους μαζικοποιείται και φεύγει από τα χέρια των φαρμακοποιών. Ο φαρμακοποιός αρχίζει απλώς να εκτελεί την συνταγή του γιατρού.
Οι βιομηχανίες παρασκευάζουν τις «σπεσιαλιτέ», δηλαδή τα έτοιμα φαρμακευτικά προϊόντα που θα διατεθούν από το φαρμακείο.
Τα νέα αυτά εμπορικά προϊόντα κατακλύζουν την αγορά χωρίς να μελετηθούν αρκετά, με ολέθρια, πολλές φορές αποτελέσματα για τους ασθενείς
Στην Ελλάδα οι πρώτες «σπεσιαλιτέ» έκαναν την εμφάνιση τους στα φαρμακεία περί το 1920 και ήταν ένα μίγμα σιδήρου και κινίνης για την αντιμετώπιση της ελονοσίας.
Ένα άλλο σημαντικό γεγονός που αποτέλεσε σημαντική εξέλιξη στην ιατρική επιστήμη, ήταν η «μικροβιακή θεωρία των ασθενειών», η οποία συνέβαλε στο να εξηγηθεί πώς προκαλούνται οι μολυσματικές ασθένειες, αλλά και ο ρόλος των παραγόντων διαβίωσης στην υγεία του πληθυσμού.
Τον 19ο αιώνα έζησε ο πατέρας της σύγχρονης Φαρμακολογίας ο Claude Bernard (1813-1878) αλλά και ο Paul Ehrlich (1845-1915), με τις μελέτες του για την ανάπτυξη των ενώσεων του αρσενικού που χρησιμοποιήθηκαν στην θεραπεία της σύφιλης.
1920 και 1930
Τα κύρια χαρακτηριστικά αυτών των δύο δεκαετιών συνοψίζονται στα εξής: Στην ανακάλυψη της σημασίας των βιταμινών και των ασθενειών που προκαλούνται από την έλλειψή τους, στην εξέλιξη της χημείας και στην ανάπτυξη νέων φαρμάκων και νέων εμβολίων.
Αυτή την περίοδο, συγκεκριμένα το 1928, γίνεται η σχεδόν τυχαία ανακάλυψη της πενικιλίνης από τον Αλέξανδρο Φλέμινγκ. Άλλα ευρήματα ορόσημο αυτών των δεκαετιών ήταν η ανακάλυψη της στρεπτομυκίνης, από τον streptomyces griseus όπως και το ημισυνθετικό αντιβιοτικό τετρακυκλίνη.
Η ανακάλυψη του διχλωροδιφαινυλοτριχλωροαιθανίου, (DDT – εντομοκτόνο) προώθησε την τοξικολογία των παρασιτοκτόνων φαρμάκων.
Μετά το 1920 άρχισε η εντατική μελέτη των ενώσεων αρσενικού (κατά της σύφιλης), οι οποίες προκαλούν οξείες και χρόνιες δηλητηριάσεις.
Τέλος, την εποχή αυτή παρατηρείται η συμβολή της διεπιστημονικής σκέψης στην ανάπτυξη νέων ιατρικών εργαλείων και συναφών τεχνολογιών.
Για πρώτη φορά οι γνώσεις που αποκτήθηκαν στον τομέα της βιολογίας, της φυσικής και της χημείας συνδυάστηκαν με την προώθηση της φαρμακευτικής επιστήμης.
Διαβάστε το Μέρος Α’ της ιστορίας του φαρμάκου εδώ.
