Απαντήσεις για την αντιμετώπιση του καρκίνου του πνεύμονα ως στρατηγική προτεραιότητα και ζήτημα δημόσιας Υγείας από την πλευρά της Πολιτείας, ως πεδίο καινοτομίας από την οπτική της ερευνητικής κοινότητας, αλλά και ως μάχη των ασθενών ενάντια στον χρόνο με συμμάχους τις σύγχρονες θεραπευτικές προσεγγίσεις και με τη συμβολή, πάντα, της επιστημονικής κοινότητας και της φαρμακευτικής βιομηχανίας, έδωσαν οι 36 ομιλητές και σχολιαστές κατά τη διάρκεια της ημερίδας της FairLife «Ο Καρκίνος του Πνεύμονα στην εποχή της Καινοτομίας: Η σημασία του Προσυμπτωματικού Ελέγχου, οι νέες θεραπευτικές προσεγγίσεις και οι κλινικές μελέτες στην Ελλάδα».
Τις εργασίες της ημερίδας άνοιξε η κυρία Κορίνα Πατέλη-Bell, Πρόεδρος FairLife Lung Cancer Care, τονίζοντας μεταξύ άλλων ότι μπορεί «η πρωτόγνωρη υγειονομική κρίση που προκάλεσε η πανδημία να έχει αλλάξει πολλές πτυχές της καθημερινότητάς μας, όμως για τους ανθρώπους που ζουν με καρκίνο του πνεύμονα, η ανάγκη για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της νόσου παραμένει επιτακτική. Κανένας ασθενής δεν μπορεί και δεν πρέπει να περιμένει πλέον…»
Ο Υπουργός Υγείας κ. Θάνος Πλεύρης, από την πλευρά της Πολιτείας, επεσήμανε ότι αποτελεί προτεραιότητα για το Υπουργείο, η μεταφορά του σταδίου αντιμετώπισης και του καρκίνου του πνεύμονα, από τη θεραπεία στην πρόληψη. Σε αυτή τη φιλοσοφία, το Υπουργείο δίνει ιδιαίτερο βάρος στην παροχή καινοτόμων θεραπειών στους ασθενείς, καθώς και στην ενίσχυση των κλινικών μελετών στη χώρα μας με τη δημιουργία πλαισίου βάσει του οποίου θα τεθούν οι βάσεις για την αντιμετώπιση διαφόρων μορφών καρκίνου, μεταξύ αυτών και του καρκίνου του πνεύμονα. Η αναπληρώτρια Υπουργός Υγείας κα Μίνα Γκάγκα, από την πλευρά της, τόνισε τη σημασία του προσυμπτωματικού ελέγχου για την κοινωνία, αλλά και για το Εθνικό Σύστημα Υγείας.
Από την ακαδημαϊκή και ερευνητική κοινότητα, ο Πρύτανης του ΕΚΠΑ κ. Αθανάσιος-Μελέτιος Δημόπουλος, Καθηγητής Αιματολογίας-Ογκολογίας, Διευθυντής Θεραπευτικής Κλινικής Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ, ανέφερε μεταξύ άλλων ότι:
«Στη χώρα μας υπολογίζουμε κάθε χρόνο περισσότερες από 5.000 περιπτώσεις καρκίνου του πνεύμονα· επομένως είναι πολύ σημαντική η πρώιμη διάγνωση με την ανάπτυξη και εφαρμογή μεθόδων προσυμπτωματικού ελέγχου και παρέμβασης, τόσο για τους ασθενείς όσο και για το Εθνικό Σύστημα Υγείας. Η αξονική τομογραφία χαμηλής ανάλυσης, που έχει συμβάλει στη μείωση της θνησιμότητας στους άνδρες στο 26% και στις γυναίκες στο 59%, είναι αποτελεσματική μέθοδος».
Σιωπηλό δολοφόνο χαρακτήρισε τον καρκίνο του πνεύμονα ο Professor Sanjay Popat (PhD FRCP), Consultant Medical Oncologist, Royal Marsden Hospital, Professor of Thoracic Oncology, Institute of Cancer Research. Τόνισε δε ότι εξακολουθεί να αποτελεί μείζον πρόβλημα δημόσιας υγείας σε παγκόσμιο επίπεδο, το οποίο δεν έχει αντιμετωπιστεί λόγω της αποτυχίας της δημόσιας πολιτικής. «Απαιτείται η κατανόηση των εθνικών επιδημιολογικών δεδομένων με τη χαρτογράφηση των διαγνώσεων, το στάδιο, τον τύπο, τις θεραπείες και τα αποτελέσματα που αφορούν κάθε νοσοκομείο». Παράλληλα, επισήμανε την ανάγκη εθνικής και χρηματοδοτούμενης στρατηγικής για γενετικές εξετάσεις, καθώς και της πρόσβασης των ασθενών σε κλινικές μελέτες.
Στη σύγχρονη ιατρική, την ιατρική ακριβείας με στοχευμένες θεραπευτικές προσεγγίσεις, ο ασθενής είναι στο επίκεντρο των αποφάσεων, του ενδιαφέροντος και των εξελίξεων και πρέπει να έχει λόγο στην έρευνα, καθώς και στη χρήση κάθε καινοτόμου φαρμάκου, επισήμανε ο κ. Κωνσταντίνος Συρίγος (MD, PhD, FCCP), Καθηγητής & Διευθυντής, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ.
Μήνυμα αισιοδοξίας έστειλε με την ομιλία της η κα Karen Kelly (MD), CEO IASLC, Professor Emeritus University of California, η οποία μεταξύ άλλων ανέφερε ότι «θα νικήσουμε τον καρκίνο μέσα σε αυτόν τον αιώνα, ίσως ακόμη και στις επόμενες δεκαετίες, συνδυάζοντας την επιστημονική καινοτομία με την εκπαιδευτική καινοτομία. Μόνο μέσω της εκπαίδευσης των ιατρών, των ασθενών, των φορέων χάραξης πολιτικής και του κοινού σχετικά με την εκπληκτική πρόοδο και στη συνέχεια μέσω της εφαρμογής αυτής της γνώσης, μπορούμε να έχουμε τεράστιο αντίκτυπο».
Η υιοθέτηση προγραμμάτων προσυμπτωματικού ελέγχου για τον καρκίνο του πνεύμονα, καθώς αποδεικνύονται πάντα αποτελεσματικά, η εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας σε αυτά, αλλά και η συνεχής ενημέρωση των ασθενών σχετικά με τις δυνατότητες που έχουν στη διάθεση τους, είναι αναγκαία στοιχεία παρέμβασης, όπως υπογράμμισε τέλος από την πλευρά της η κα Ewelina Szmytke, Vice President, LUCE, ολοκληρώνοντας τους εναρκτήριους χαιρετισμούς στην ημερίδα της FairLife.
Ένα στοχευμένο πρόγραμμα προσυμπτωματικού ελέγχου σώζει ζωές, σώζει χρόνια ζωής
Εύη Χατζηανδρέου (MD, DrPH), Δρ Δημόσιας Υγείας, Πανεπιστήμιο Harvard, Αντιπρόεδρος FairLife LCC
«Ο προσυμπτωτικός έλεγχος για τον καρκίνο του πνεύμονα πληροί όλα τα κριτήρια που ισχύουν διεθνώς από τον ΠΟΥ για την καταλληλόλητα μιας εθνικής πολιτικής ελέγχου του πληθυσμού. Ιδιαίτερα στην χώρα μας για την οποία οι προβλέψεις για τις επόμενες δυο δεκαετίες δείχνουν συνεχή αύξηση των περιπτώσεων. Κάτι αναμενόμενο δεδομένης της πρωτιάς της Ελλάδας για χρόνια στο ποσοστό των καπνιστών.»
«Το ερώτημα που χρήζει άμεσης απάντησης είναι πώς θα εφαρμόσουμε αποτελεσματικά τον προσυμπτωματικό έλεγχο (καθώς ήδη εφαρμόζεται μέσω πιλοτικών προγραμμάτων) και όχι αν είμαστε έτοιμοι…» τόνισε η κα Έλενα Λινάρδου(MD, PhD), Παθολόγος-Ογκολόγος, Διευθύντρια Δ΄ Ογκολογικής Κλινικής «Metropolitan», Πρόεδρος ΕΕ ΕΣΟΟ και Μέλος Δ.Σ. FairLife LCC. Όπως σημείωσε, «Ο προσυμπτωτικός έλεγχος είναι μια ολόκληρη διαδικασία. Δεν είναι μόνο η συνταγογράφηση της αξονικής τομογραφίας χαμηλής δόσης. Η διαδικασία περιλαμβάνει την αξιολόγηση του κινδύνου, την αξονική τομογραφία χαμηλής δόσης που είναι διαθέσιμη σε αρκετές περιοχές στη χώρα μας, τη σύνδεση με ένα ιατρείο διακοπής καπνίσματος, ένα διεπιστημονικό συμβούλιο με όλες τις ειδικότητες που ασχολούνται με τον καρκίνο του πνεύμονα, τον ογκολόγο, τον πνευμονολόγο και τον ακτινοδιαγνώστη, μαζί με όλες τις άλλες ειδικότητες που χρειάζονται, και πρέπει οπωσδήποτε η διαδικασία να τελειώνει με τη διασύνδεση με την κοινότητα, με τη διασύνδεση με τον ιατρό της πρωτοβάθμιας και την επανάκληση των ασθενών υψηλού κινδύνου».
«Τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν ότι ένα στοχευμένο πρόγραμμα προσυμπτωματικού ελέγχου σώζει ζωές, σώζει χρόνια ζωής. Πρέπει να οργανωθεί σωστά με μια συγκεκριμένη προτυποποιημένη διαδικασία σε όλα της τα βήματα γιατί δεν αρκεί να υποβάλλεται κανείς σε εξετάσεις, πρέπει να υποβάλλεται σε συγκεκριμένες εξετάσεις μέσα από έναν μηχανισμό που θα εγγυάται ότι θα υπάρχει παρακολούθηση μετά την εξέταση και σύσταση για τα επόμενα βήματα. Διαθέτουμε και το ανθρώπινο δυναμικό και την υποδομή για να υποστηρίξουμε ένα τέτοιο πρόγραμμα. Αυτό όμως προϋποθέτει ένα σχέδιο με σεβασμό στα δημοσιονομικά δεδομένα και στις οικονομικές δυνατότητες του συστήματος υγείας, και με ενδελεχή προσδιορισμό όλων των απαραίτητων προϋποθέσεων», τόνισε ο κ. Κυριάκος Σουλιώτης, Καθηγητής Πολιτικής Υγείας, Κοσμήτωρ Σχολής Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
Η κα Ειρήνη Αγαπηδάκη, Γενική Γραμματέας Δημόσιας Υγείας, Υπουργείο Υγείας, σχολιάζοντας την εφαρμογή του προσυμπτωματικού ελέγχου, τόνισε ότι η πολιτική βούληση είναι δεδομένη για την ένταξή του στις εθνικές κατευθυντήριες οδηγίες. Όμως είναι ανάγκη αυτό να γίνει με προσοχή και με συγκεκριμένα ποιοτικά κριτήρια, καθώς τα προγράμματα προσυμπτωματικού ελέγχου είναι καινούργια στη χώρα μας. «Πρέπει να το χτίσουμε σε πολύ δυνατές βάσεις για να έχει βιωσιμότητα. Στην Ε.Ε. εξετάζεται η ένταξη του προσυμπτωματικού ελέγχου του καρκίνου του πνεύμονα στις κατευθυντήριες οδηγίες. Η εξέλιξη αυτή μάς δίνει τη δυνατότητα να ακολουθήσουμε ένα κοινό ευρωπαϊκό πλαίσιο».
Ο πρόεδρος της Ελληνικής Πνευμονολογικής Εταιρείας (ΕΠΕ) κ. Στέλιος Λουκίδης (MD, FCCP, FERS), Καθηγητής Πνευμονολογίας ΕΚΠΑ, κλείνοντας το εισαγωγικό τμήμα της ημερίδας, τόνισε ότι η ένταξη του προσυμπτωματικού ελέγχου πρέπει να γίνει με πλαίσιο, συντεταγμένα, με συγκεκριμένες οδηγίες και διεπιστημονική συνεργασία, να υπάρξουν πιλοτικά προγράμματα, και φυσικά ως προϋπόθεση τη διακοπή του καπνίσματος. Δεσμεύτηκε δε ότι σύντομα η ΕΠΕ θα παρουσιάσει πλήρες σχέδιο που θα βασίζεται σε διεπιστημονική προσέγγιση και με σαφή κριτήρια εφαρμογής.
Η σύγχρονη προσέγγιση στον μοριακό έλεγχο, ο ρόλος της ιατρικής ακριβείας στον καρκίνο του πνεύμονα και η αξία για τον ασθενή
Στη σημασία του μοριακού ελέγχου όσον αφορά τη διαγνωστική του λειτουργία, αλλά και στην ανάγκη οι εξειδικευμένες και απαραίτητες εξετάσεις ανάλυσης DNA να είναι προσβάσιμες για τους ασθενείς με καρκίνο του πνεύμονα μέσω του Δημόσιου Συστήματος Υγείας, αναφέρθηκαν οι ομιλητές της Α’ Ενότητας της ημερίδας.
«Ο γονιδιωματικός έλεγχος έχει ρόλο κλειδί στη σύγχρονη Ογκολογία, καθώς αποτελεί προϋπόθεση για τη χορήγηση στοχευμένων φαρμάκων με καλύτερη αποτελεσματικότητα και ανοχή σε σχέση με τη χημειοθεραπεία. Κάθε ασθενής με προχωρημένο μη-μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα χρειάζεται συνδυασμένη αλληλούχιση (NGS) DNA+RNA του όγκου για πλήρη έλεγχο των “θεραπεύσιμων” μεταλλάξεων. Επαναληπτική βιοψία κατά την πρόοδο της νόσου για διενέργεια NGS με ευρύτερο panel και εκτίμηση από μοριακό ογκολογικό συμβούλιο μπορούν να βελτιώσουν περαιτέρω την επιβίωση», ανέφερε κατά την ομιλία του σε αυτή την Ενότητα ο κ. Πέτρος Χριστόπουλος (MD, PhD), Παθολόγος Ογκολόγος-Αιματολόγος, Καθηγητής Παθολογικής Ογκολογίας, Πανεπιστήμιο Χαϊδελβέργης.
Για τις κλινικές εφαρμογές της υγρής βιοψίας σήμερα αλλά και στο μέλλον, καθώς και τον ρόλο της επαναβιοψίας μίλησε η κα Εύη Λιανίδου (PhD), Καθηγήτρια Αναλυτικής Χημείας, Κλινικής Χημείας, Τμήμα Χημείας ΕΚΠΑ, η οποία υπογράμμισε: «Η υγρή βιοψία δεν είναι κάτι καινούργιο και αφορά την ανάλυση του καρκινικού DNA στο πλάσμα και των κυκλοφορούντων καρκινικών κυττάρων. Σε σχέση με την κλασική βιοψία, μας δίνει τη δυνατότητα να παρακολουθούμε τους ασθενείς σε διάφορα χρονικά διαστήματα, ακόμη και όταν ο πρωτοπαθής όγκος έχει αφαιρεθεί χειρουργικά, και να λαμβάνουμε πληροφορίες για τον όγκο σε περιπτώσεις που οι βιοψίες δεν είναι εφικτές. Από αυτήν την απλή ανάλυση αίματος μπορούμε να πάρουμε πολλές πληροφορίες σε επίπεδο DNA και RNA».
Από την πλευρά της Πολιτείας, ο κ. Θεοφάνης Ρηγάτος, Προϊστάμενος Αυτοτελούς Διεύθυνσης Ελέγχου Συμβάσεων & Παρόχων, ΕΟΠΥΥ, τόνισε ότι «η χώρα μας οφείλει να εξετάζει και να ερευνά όλες τις προκλήσεις και προοπτικές που αφορούν σε θέματα υγείας. Στόχος μας είναι η παροχή καλύτερων και ποιοτικότερων υπηρεσιών στους ασφαλισμένους του Οργανισμού». Έκανε δε αναφορά στο Άρθρο 6 του Ενιαίου Κανονισμού Παροχών Υγείας (ΕΚΠΥ) του ΕΟΠΥΥ (ΦΕΚ 4898/Β/2018): Στους δικαιούχους του Οργανισμού παρέχονται διαγνωστικές εξετάσεις και πράξεις, οι οποίες προβλέπονται από την κείμενη νομοθεσία – επιπλέον, σημείωσε, στο Άρθρο 62 του ΕΚΠΥ προβλέπεται ότι: Με απόφαση του Δ.Σ. του ΕΟΠΥΥ, έπειτα από εισήγηση της αρμόδιας Διεύθυνσης και θετική γνωμοδότηση του ΑΥΣ, ο Οργανισμός δύναται να αποζημιώνει παροχές που δεν προβλέπονται στον παρόντα Κανονισμό.
Η κα Ζένια Σαριδάκη (MD, PhD), Παθολόγος Ογκολόγος, Πρόεδρος Εταιρείας Ογκολόγων Παθολόγων Ελλάδας (ΕΟΠΕ), Διευθύντρια στην Α᾽ Ογκολογική Κλινική Metropolitan Hospital – Αθήνα, Επιστημονικός Υπεύθυνος Ογκολογικού Τμήματος Ασκληπιός ΔΙΑΓΝΩΣΙΣ – Ηράκλειο Κρήτης, ανέφερε ότι «ως επιστημονική εταιρεία προσπαθούμε για την ένταξη όλων των βιοδεικτών στο σύστημα της εθνικής συνταγογράφησης και ενσωμάτωση του NGS για τη σωστή θεραπευτική προσέγγιση των ασθενών. Υπάρχει κενό στην κάλυψη των βιοδεικτών, η οποία αποτελεί σημαντική αναγκαιότητα».
«Παρά το γεγονός ότι στην Ελλάδα γίνονται κάποιες θετικές προσπάθειες, φαίνονται να είναι μεμονωμένες και να γίνονται αποσπασματικά, με την έννοια ότι δεν καλύπτονται όλοι οι βιοδείκτες, πάρα το γεγονός ότι έχουν λάβει έγκριση συγκεκριμένα φάρμακα στοχευμένης θεραπείας. Επίσης, δεν υπάρχουν οργανωμένα κέντρα μοριακής παθολογικής ανατομικής που να ξεκινούν από την ιστολογία για να φτάσουν στο μοριακό προφίλ του όγκου ώστε να δοθεί η σωστή πληροφορία στον ογκολόγο. Αποτελεί σημαντικό ζήτημα που απαιτεί οργάνωση, οικονομική στήριξη, εξειδίκευση και πιστοποιημένα εργαστήρια» επισήμανε από την πλευρά της η κα Αφροδίτη Νόννη, Καθηγήτρια Παθολογικής Ανατομικής, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ, Πρόεδρος του Δ.Σ. της ΕΕΠΑ.
Το θέμα των βιοδεικτών έθιξε η Πρόεδρος της Ελληνικής Ομοσπονδίας Καρκίνου – ΕΛΛΟΚ, πρώην Πρόεδρος ECPC και Πρόεδρος Επιστημονικής Επιτροπής ECPC κα Καίτη Αποστολίδη, αναφέροντας ευρωπαϊκή μελέτη σύμφωνα με την οποία καταγράφεται η ανάγκη της ταυτόχρονης έγκρισης του φαρμάκου και του αντίστοιχου βιοδείκτη και ειδικότερα για τον καρκίνο του πνεύμονα η έγκριση του NGS.
Oι εξατομικευμένες θεραπείες στη σύγχρονη αντιμετώπιση του καρκίνου του πνεύμονα και τα νέα δεδομένα
Η σημασία συγκεκριμένων βιοδεικτών στην αντιμετώπιση του καρκίνου του πνεύμονα και η ένταξή τους στο εθνικό σύστημα συνταγογράφησης, καθώς μπορούν να προσδιορίσουν τα άτομα που έχουν ή που κινδυνεύουν να αναπτύξουν καρκίνο και να συμβάλουν στην υιοθέτηση στοχευμένης θεραπείας βάσει του προφίλ του ασθενή, ήταν τα θέματα που έθιξαν οι εκπρόσωποι της επιστημονικής κοινότητας, καθώς και οι εκπρόσωποι των ασθενών, στη Β΄ Ενότητα της ημερίδας.
Ο βιοδείκτης ALK μπορεί να προβλέψει αν ένας ασθενής θα ανταποκριθεί σε μια δεδομένη θεραπεία και μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για την παρακολούθηση της ύφεσης της νόσου. Ο βιοδείκτης ALK (Anaplastic Lymphoma Kinase) στον καρκίνο του πνεύμονα είναι μια μετάλλαξη στο DNA που έχει προβλεπτικό ρόλο και δείχνει ποια άτομα που νοσούν από μη μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα είναι πιθανόν να επωφεληθούν θεραπευτικά από συγκεκριμένες στοχεύουσες θεραπείες. Μελέτες έχουν δείξει πως το 2% έως 5% των ασθενών με ειδικά χαρακτηριστικά φέρουν μεταλλάξεις στο γονίδιο ALK ανέφερε η κα Αθηνά Χριστοπούλου (MD, PhD), Παθολόγος Ογκολόγος, Διευθύντρια Ογκολογικής Μονάδος, Γενικό Νοσοκομείο Πατρών.
«Η ανάδειξη μεταλλάξεων στο γονίδιο του EGFR (Epidermal Growth Factor Receptor) αφορά ειδικούς πληθυσμούς με ιστολογικό τύπο αδενοκαρκινώματος και ένα 12% των μεταλλάξεων αυτών αφορά εισαγωγές (insertions) στο εξώνιο 20, με συνέπεια ανθεκτικότητα στους συνήθεις αναστολείς EGFR και κακή πρόγνωση, με μέση επιβίωση μόλις 16 μήνες. Μεγάλη σημασία στη διάγνωση έχει η χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας NGS (Next Generation Sequencing). Οι πλατινούχοι συνδυασμοί ενδείκνυνται ως θεραπεία 1ης γραμμής, ενώ στοχευτικοί παράγοντες όπως το μονοκλωνικό αντίσωμα amivantamab έχουν αποδεδειγμένη ισχυρή αποτελεσματικότητα στη 2η γραμμή» επισήμανε ο κ. Γιώργος Λαϊνάκης (MD), Παθολόγος Ογκολόγος, αναπληρωτής Διευθυντής Δ΄ Ογκολογικής Κλινικής Metropolitan.
Οι μεταλλάξεις KRAS αντιπροσωπεύουν τις μεταλλάξεις με τον μεγαλύτερο επιπολασμό που πλήττει 1 στους 7 ασθενείς με μη πλακώδη καρκίνο του πνεύμονα. «Ιστορικά, για να στοχεύσουμε σε αυτή τη μετάλλαξη ήταν πολύ δύσκολο για πολλούς λόγους, κυρίως λόγω της υψηλής συγγένειας της KRAS με το υπόστρωμά της που σημαίνει ότι είναι δύσκολη η χρήση των αναστολέων, αλλά και λόγω της σύνθετης πρωτεΐνης» εξήγησε μεταξύ άλλων ο κ. Φερδινάνδος Σκουλίδης (MD, PhD, MRCP), Associate Professor Department of Thoracic and Head and Neck Medical Oncology, The University of Texas MD Anderson Cancer Center.
«Ο μη μικροκυτταρικός καρκίνος του πνεύμονα αποτελεί ιδιαίτερο παράδειγμα εξατομικευμένης ιατρικής στην Ογκολογία. Έχουν αναγνωριστεί πλειάδα γενετικών αλλαγών που προάγουν την καρκινογένεση και μπορούν να στοχευθούν θεραπευτικά. Οι μεταλλάξεις στα γονίδια BRAF, HER2 και MET απαντώνται σε μικρό ποσοστό ασθενών. Είναι όμως σημαντικό το όφελος επιβίωσης από τις υπάρχουσες στοχεύουσες θεραπείες και η παρουσία αυτών των γενετικών αλλαγών θα πρέπει να αναζητείται ενεργά σε όλους τους ασθενείς» υπογράμμισε ο κ. Μιχάλης Λιόντος (MD, PhD), Παθολόγος Ογκολόγος, Επίκουρος Καθηγητής Θεραπευτικής – Ογκολογίας, Θεραπευτική Κλινική, ΕΚΠΑ.
«Το τοπίο στη μοριακή ταξινόμηση του μη μικροκυτταρικού καρκίνου του πνεύμονα είναι εντυπωσιακό. Έχουν ανακαλυφθεί πάρα πολλές μεταλλάξεις, μοριακές αλλαγές οι οποίες έχουν μεγάλη σημασία – αν και η καθεμία αντιστοιχεί σε μικρό ποσοστό ασθενών, ο καρκίνος του πνεύμονα είναι μια τόσο συχνή νόσος που η κάθε μικρή υπο-ομάδα έχει κλινική σημαντικότητα γιατί λαμβάνοντας την κατάλληλη στοχευμένη θεραπεία μπορεί να ωφελήσουμε χιλιάδες ασθενείς. Σε ποσοστό 50% των ασθενών με προχωρημένο μη μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα έχουν κάποια οδηγό μετάλλαξη και μπορούν να λάβουν μια εγκεκριμένη στοχευμένη θεραπεία. Οι διαμεταλλάξεις ROS 1, RET και ΝΤRK είναι σπάνιες και ανιχνεύονται στο 1%-2% των ασθενών» ανάφερε σχετικά η κα Μαρία Σκόνδρα (MD), Παθολόγος Ογκολόγος, Επιμελήτρια Β, Γ΄ Ογκολογικό Τμήμα Ερρίκος Ντυνάν.
Για τη θεραπεία με διηθητικά λεμφοκύτταρα (TIL) τοποθετήθηκε η κα Εύη Χατζηανδρέου (MD, DrPH), Sr Director, Health Policy and Market Access, Theracell Advanced Biotechnology, Αντιπρόεδρος FairLife LCC: «Αποτελεί μια τεχνική υιοθετημένης κυτταρικής θεραπείας, η οποία μελετάται για διάφορους τύπους καρκίνου, ιδιαίτερα για το μελάνωμα. Τα TILs αναγνωρίζουν πολλαπλά αντιγόνα καθιστώντας τα αποτελεσματικά σε ετερογενείς συμπαγείς κακοήθειες. Το ανοσογονικό μικροπεριβάλλον όγκου του καρκίνου του πνεύμονα τον καθιστά πιθανό υποψήφιο για θεραπείες ανοσοθεραπείας, όπως η θεραπεία TIL.
Τα διαθέσιμα αποτελέσματα δεν είναι καθοριστικά για την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια της θεραπείας με TIL για τον καρκίνο του πνεύμονα και αρκετές κλινικές δοκιμές βρίσκονται στη διαδικασία περαιτέρω αξιολόγησης αυτής της μεθόδου. Εχει ηδη αρχισει ο σχεδασμος για κλινικη μελετη φασης Ι/II και στην Ελλαδα και Ισραήλ για τον μη μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα με TILS.
Είναι πολύ σημαντική η διακοπή του καπνίσματος, ανέφερε η κα Παρασκευή Κατσαούνου (MD), αναπληρώτρια Καθηγήτρια Πνευμονολογίας, Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ, Μονάδα Πνευμονολογίας και Αναπνευστικής Ανεπάρκειας Α΄ ΚΕΘ ΓΝΑ Ευαγγελισμός, Μέλος Δ.Σ. ΕΠΕ, και τ. Πρόεδρος Ομάδος Προαγωγής Υγείας, Ιατρικής Εκπαίδευσης και Διακοπής Καπνίσματος της Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Πνευμονολογικής Εταιρείας. Σχολιάζοντας τα θέματα της ενότητας η κα Κατσαούνου επισήμανε για ασθενείς που διαγιγνώσκονται και εξακολουθούν να καπνίζουν, ότι είναι ιδιαίτερα σημαντική η διακοπή του καπνίσματος καθώς σύμφωνα με μελέτες η διακοπή μετά τη διάγνωση αυξάνει σημαντικά το προσδόκιμο επιβίωσης.
Στη σημασία των βιοδεικτών αναφέρθηκε η κα Άννα Μπατιστάτου (MD, PhD), Καθηγήτρια Παθολογικής Ανατομίας, Διευθύντρια Παθολογοανατομικού/ Κυτταρολογικού Εργαστηρίου ΠΓΝΙ, Πρόεδρος Τμήματος Ιατρικής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, σημείωσε ότι «από μελέτες αναδεικνύεται η σημασία της μοριακής ταξινόμησης και της αντίδρασης του ιστού γύρω από το νεόπλασμα. Οι μελέτες αυτές βασίζονται στον έλεγχο των βιοδεικτών, άρα πρέπει να επιμείνουμε στον αξιόπιστο έλεγχο βιοδεικτών που πρέπει να γίνει σε όλους τους ασθενείς ώστε να μπορούμε να προχωρήσουμε σε στοχευμένη θεραπεία».
Το παράδειγμα των ΗΠΑ, όπου με τις αλλαγές στη νομοθεσία επιτεύχθηκε η άμεση είσοδος των φαρμάκων και θεραπειών στην αγορά, ήταν στο επίκεντρο της ομιλίας του κ. Ιωάννη Μπουκοβίνα (MD, PhD, PharmaD), Ογκολόγου, Επιστημονικού Υπεύθυνου Ογκολογικής Μονάδας ΒΙΟΚΛΙΝΙΚΗ Θεσσαλονίκης. Το παράδειγμα αυτό, είπε, θα πρέπει να ακολουθηθεί και από την Ε.Ε. και κατ’ επέκταση και από τη χώρα μας, καθώς η καθυστέρηση αυτή σημαίνει απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. «Θα πρέπει όλοι μαζί να προσπαθήσουμε για τη μείωση του χρόνου εισόδου των καινοτόμων φαρμάκων στην ελληνική αγορά».
«Το 50% των ασθενών με καρκίνο του πνεύμονα έχουν κάποια μετάλλαξη για την οποία διαθέτουμε κάποια στοχευμένη θεραπεία. Αυτό σημαίνει ότι όλοι οι ασθενείς μας με μεταστατικό καρκίνο θα πρέπει να έχουν στη διάθεσή τους σύγχρονες τεχνικές, όπως το NGS, που θα μας επιτρέψει να εντοπίσουμε τις πιο συχνές αλλά και σπάνιες μεταλλάξεις», ανέφερε ο κ. Επαμεινώνδας Σαμαντάς (MD, PhD), Παθολόγος Ογκολόγος, Διευθυντής Β’ Ογκολογικής Κλινικής Μetropolitan.
Nέες θεραπευτικές προσεγγίσεις
Στο ρόλο της ανοσοθεραπείας στο πρώιμο στάδιο του ΜΜΚΠ εστίασε ο κ. Ιωάννης Μούντζιος (MD, MSc, PhD), Παθολόγος Ογκολόγος, Διευθυντής Δ’ Ογκολογικής Κλινικής και Μονάδας Κλινικών Μελετών Ερρίκος Ντυνάν. «Η ανοσοθεραπεία, μετά τα πολύ θετικά αποτελέσματα στον προχωρημένο καρκίνο του πνεύμονα, εισέρχεται στο θεραπευτικό πεδίο της πρώιμης νόσου. Οι μελέτες δείχνουν ότι όταν χορηγείται προεγχειρητικά μαζί με τη χημειοθεραπεία, μειώνει τα ποσοστά υποτροπής και όταν χορηγείται μετά το χειρουργείο και τη χημειοθεραπεία, αυξάνει το διάστημα ελεύθερο υποτροπής της νόσου. Μια σειρά από μελέτες εξετάζουν τον ρόλο της περι-εγχειρητικής ανοσοθεραπείας στον εξαιρέσιμο καρκίνο του πνεύμονα».
Η ανοσοθεραπεία εισέβαλε για να αλλάξει ριζικά το θεραπευτικό πεδίο της Ογκολογίας και τον τρόπο που προσεγγίζουμε τον καρκίνο, τόνισε μεταξύ άλλων για τη συμβολή της ανοσοθεραπείας στον μεταστατικό ΜΜΚΠ ο κ. Ηλίας Αθανασιάδης (MD), Παθολόγος Ογκολόγος, Διευθυντής Ογκολογικής Κλινικής, Νοσοκομείο ΜΗΤΕΡΑ. Ο μεταστατικός ΜΜΚΠ παρουσιάζει μια απόλυτη αλλαγή της φυσικής πορείας του και η ανοσοθεραπεία είναι μέρος της θεραπείας πρώτης γραμμής για όλους τους ασθενείς όπου δεν έχει προτεραιότητα η στοχευμένη θεραπεία. Η ανθεκτικότητα είναι αντικείμενο έντονης κλινικής έρευνας και νέες προσεγγίσεις απαιτούνται.
Από την πλευρά της Πολιτείας, η κα Παναγιώτα Μήτρου (MD PhD), Παθολόγος Διαβητολόγος, Προϊσταμένη Αυτοτελούς Τμήματος Θεραπευτικών Πρωτοκόλλων και Μητρώων Ασθενών του Υπ. Υγείας ανέφερε: «Οι εθνικής εμβέλειας ψηφιακές εφαρμογές για τους ασθενείς με νεοπλασματικές ασθένειες, μπορούν να συμβάλουν στη διασφάλιση της βέλτιστης θεραπείας, της αποτελεσματικότερης παρακολούθησης, της δυνατότητας πρόσβασης σε καινοτόμες θεραπείες και της πλέον αποδοτικής διαχείρισης των πόρων για την υγεία. Ο σχεδιασμός και η αξιοποίησή τους οφείλουν να εστιάζουν στην επίτευξη του τελικού στόχου, που είναι να διευκολυνθεί το ταξίδι του ασθενούς στο Σύστημα Υγείας και να βελτιωθεί τόσο η πρόγνωση της νόσου, όσο και η ποιότητα ζωής των ασθενών».
Μια βιωματική εμπειρία, με αισιοδοξία για την αντιμετώπιση του καρκίνου του πνεύμονα κατέθεσε ο κ. Χρήστος Αποστολάκος, ασθενής ο οποίος δίνει την προσωπική του μάχη με τη νόσο, παροτρύνοντας τους ασθενείς να μη χάνουν χρόνο να επισκεφθούν το γιατρό τους, να ακολουθούν τις οδηγίες του, έναν υγιεινό τρόπο ζωής, να αθλούνται και πάνω απ’ όλα να μην «καταθέτουν τα όπλα» γιατί, όπως τόνισε, «ό,τι δεν με σκοτώνει με κάνει πιο δυνατό».
Η ανοσοθεραπεία, όταν χορηγείται σε πρώιμο στάδιο σε σωστά επιλεγμένους ασθενείς, μπορεί να έχει μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα, σχολίασε η κα Δήμητρα Καναλουπίτη (MD), Παθολόγος Ογκολόγος, Διευθύντρια Δ΄ Ογκολογικής Κλινικής ΙΑΣΩ.
Όλοι μαζί, Πολιτεία, Επιστημονικές Εταιρείες και επαγγελματίες υγείας θα πρέπει να συνεργαστούμε για τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών προς τους ασθενείς έχοντας στο επίκεντρο τον ασθενή και την οικογένειά του τόνισε μεταξύ άλλων ο κ. Αναστάσιος Μπούτης (MD), Παθολόγος Ογκολόγος, Αντικαρκινικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης ΘΕΑΓΕΝΕΙΟ, Γενικός Γραμματέας ΕΟΠΕ.
Στην ανάγκη βελτίωσης των ελλειμματικών δομών με τη συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων πλευρών και τη στήριξη της Πολιτείας ώστε να μπορεί να υπάρξει έμπρακτη εφαρμογή προς όφελος των ασθενών, εστίασε ο κ. Πάρις Κοσμίδης (MD), Παθολόγος Ογκολόγος, Διευθυντής Β’ Παθολογικής – Ογκολογικής Κλινικής, Νοσοκομείο ΥΓΕΙΑ.
Την επιτακτική ανάγκη στελέχωσης των νοσοκομείων, καθώς και την εφαρμογή της κατ’ οίκον νοσηλείας, ακολουθώντας τον ασθενή μετά την έξοδό του από το νοσοκομείο, επισήμανε μεταξύ άλλων η κα Ζωή Γραμματόγλου, Πρόεδρος Συλλόγου Καρκινοπαθών, Εθελοντών, Φίλων και Ιατρών Αθηνών ΚΕΦΙ.
Κλινική Έρευνα
Η Κλινική Έρευνα ήταν το θέμα της Δ’ Ενότητας της ημερίδας, στην οποία συμμετείχαν εκπρόσωποι της επιστημονικής κοινότητας, αλλά και της φαρμακευτικής αγοράς.
Οι κλινικές μελέτες είναι η μοναδική επιστημονικά αποδεδειγμένη στρατηγική για την ανάπτυξη νέων φαρμάκων. O αριθμός των νέων κλινικών μελετών στην ογκολογία έχει αυξηθεί σημαντικά παγκοσμίως την τελευταία δεκαετία, με σχεδόν το 50% αυτών να διεξάγονται στις ΗΠΑ. Όμως, φαίνεται ότι μόνο το 5% των ασθενών με κακοήθειες συμμετέχουν σε κλινικές μελέτες. Ο λόγος είναι ότι δεν γνωρίζουν τι είναι οι κλινικές μελέτες, δεν συζήτησαν ποτέ το θέμα με τον γιατρό τους, δεν τους δόθηκε η επιλογή για συμμετοχή σε κάποια κλινική μελέτη.
«Η χώρα μας υστερεί στον αριθμό κλινικών μελετών όταν συγκρίνεται με χώρες της Ευρώπης που έχουν παρόμοιο μέγεθος. Στην Ευρώπη επενδύονται ετησίως πάνω από €36 δισ., με την Ελλάδα δυστυχώς να απορροφά περίπου €100 εκατομμύρια! Σε σύγκριση με την Ελλάδα, η Ουγγαρία προσελκύει 5 φορές περισσότερες, η Δανία 30 φορές περισσότερες και το Βέλγιο προσελκύει 70 φορές περισσότερες επενδύσεις σε φαρμακευτική Έρευνα & Ανάπτυξη. Η Κλινική Έρευνα μπορεί να δώσει νέα πνοή και ώθηση στη Δημόσια Υγεία και την ανάπτυξη της Ελλάδας» τόνισε η κα Έλενα Λινάρδου (MD, PhD), Παθολόγος Ογκολόγος, Διευθύντρια Δ΄ Ογκολογικής Κλινικής Metropolitan, Πρόεδρος Ε.Ε. ΕΣΟΟ. Η εγκαθίδρυση της χώρας μας ως ενός ισχυρού κέντρου διεξαγωγής κλινικών ερευνών με διεθνή απήχηση, θα πρέπει να αποτελεί κορυφαία προτεραιότητα για την πολιτική υγείας, καθώς αυτές οι έρευνες προσφέρουν νέα τεχνογνωσία, υψηλής ποιότητας υπηρεσίες υγείας, νέες θέσεις εργασίας σε εξειδικευμένους τομείς σημείωσε η κα Λινάρδου.
Τα δεδομένα της ακαδημαϊκής έρευνας ανέλυσε η κα Αμάντα Ψυρρή (MD, PhD, FACP), Παθολόγος Ογκολόγος, Καθηγήτρια Ογκολογίας, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ, Διευθύντρια Β’ Προπαιδευτικής Παθολογικής Κλινικής ΕΚΠΑ, Νοσοκομείο ΑΤΤΙΚΟΝ.
«Οι κλινικές μελέτες παρέχουν στους ασθενείς τη δυνατότητα άμεσης πρόσβασης σε καινοτόμες θεραπείες που μπορεί να αποδειχθούν σωτήριες, ενώ ταυτόχρονα αποτελούν μοχλό οικονομικής ανάπτυξης για τον τομέα της υγείας. Μεγάλη σημασία έχει ο σωστός σχεδιασμός της μελέτης και ιδιαίτερα η ασφάλεια του ασθενή. Για τον λόγο αυτό, το ρυθμιστικό πλαίσιο έχει κοινούς διεθνείς αυστηρούς κανόνες και αρχές που πρέπει να τηρούνται απαρέγκλιτα σε κάθε κλινική μελέτη», σημείωσε ο Πρόεδρος του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΟΦ), Επίκουρος Καθηγητής Ανατομίας ΕΚΠΑ, κ. Δημήτρης Φιλίππου.
Τη βιωματική του εμπειρία ως φροντιστής κατέθεσε ο κ. Γιώργος Σιαράβας, Patient advocate, Ambassador ICAN, περιγράφοντας τη μάχη ασθενούς με τον καρκίνο του πνεύμονα η οποία στα 4 χρόνια αποτυπώνεται σε 4.500 φάρμακα και ενέσεις, 181 θεραπείες, 55 απεικονιστικές εξετάσεις, 121 ημερήσιες νοσηλείες, 42 ημέρες νοσηλείας, συμπληρώνοντας: «όλα αυτά ίσως να είχαν αποφευχθεί αν γίνονταν προληπτικά CHECK–UP ανά τακτικά χρονικά διαστήματα με την Αξονική Τομογραφία Χαμηλής Δόσης Ακτινοβολίας».
Την προσωπική τους περιπέτεια με τον καρκίνο του πνεύμονα –επισημαίνοντας την ανάγκη ενημέρωσης και πληροφόρησης των ασθενών και του περιβάλλοντός τους αναφορικά με τη σημασία των βιοδεικτών, τις κλινικές μελέτες, τις καινοτόμες θεραπείες ώστε να μπορούν να αντιμετωπίσουν τη νόσο, καθώς η γνώση αποτελεί δύναμη και πρέπει να μοιράζεται– κατέθεσαν οι κ.κ. Janet Freeman Daily, Co-Founder President, Board Chair – The ROS1ders, Inc., Terri Conneran, Founder of KRASKickers και Lindi Campbell, President Breath of Hope KY, Inc.
«Μιλώντας για την εποχή της καινοτομίας, όπως είναι και ο τίτλος της ημερίδας, η καινοτομία έχει αξία μόνο και εφόσον οι ασθενείς έχουν πρόσβαση στις κλινικές μελέτες και όλοι μαζί σε συνεργασία θα πρέπει να συνεχίζουμε να δουλεύουμε προς αυτή την κατεύθυνση. Στην Roche συνεχίζουμε να επενδύουμε στην Κλινική Έρευνα και είμαστε υπερήφανοι που έχουμε καταφέρει να ξεκινήσουμε πάνω από 65 κλινικές μελέτες την τελευταία πενταετία δίνοντας πρόσβαση σε 700 νέου ασθενείς. Σήμερα στη χώρα μας, σε όλες τις θεραπευτικές περιοχές, έχουμε 60 θεραπευτικές μελέτες με 250 ερευνητικά κέντρα» υπογράμμισε ο κ. Κωνσταντίνος Πουλημένος, Επικεφαλής Τμήματος Κλινικών Μελετών Roche Hellas.
Για να κερδίσουμε τη μάχη με τον καρκίνο του πνεύμονα, πρέπει να συνεργαστούμε σε όλα τα επίπεδα. Όλοι οι πυλώνες που αφορούν την έγκυρη διάγνωση, την εύρεση νέων θεραπειών, την ποιότητα ζωής των ανθρώπων που βιώνουν τον καρκίνο. Η φαρμακοβιομηχανία ήταν, είναι και θα είναι στο πλευρό των ασθενών για την εύκολη πρόσβασή τους στην καινοτομία, όπως τόνισε από την πλευρά του ο κ. Χρήστος Αντωνόπουλος (MD, PhD, EMBA), Διευθυντής, Τμήμα Ογκολογίας – Αιματολογίας AstraZeneca Ελλάδος.
Η Κλινική Έρευνα για στοχεύουσες θεραπευτικές λύσεις για ασθενείς με καρκίνο του πνεύμονα εντατικοποιείται και σημειώνει πρόοδο. Η έγκαιρη ανίχνευση μεταλλάξεων, μέσω βιοδεικτών, αποτελεί προϋπόθεση ώστε όσο το δυνατόν περισσότεροι ασθενείς να λάβουν το συντομότερο εξατομικευμένη θεραπεία υπογράμμισε ο κ. Περικλής Γιόβας (MD, PhD), Medical Director Amgen.
Στις προϋποθέσεις για την ανάδειξη της χώρας μας σε πόλο έλξης επενδύσεων Ε&Α αναφέρθηκε μεταξύ άλλων η κα Ζέφη Βλαχοπιώτη, Διευθύντρια Εταιρικών Υποθέσεων Ελλάδας – Κύπρου της BMS, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στην παροχή επιπρόσθετων κινήτρων προς τις εταιρείες για την προσέλκυση επενδύσεων Ε&Α, στην απλοποίηση των διαδικασιών και λειτουργία ειδικού γραφείου στο Υπουργείο Υγείας και στα νοσοκομεία, στη διευκόλυνση της συμμετοχής των ασθενών, στην εκπαίδευση του προσωπικού των νοσοκομείων.
Η ανάγκη απλοποίησης του ρυθμιστικού πλαισίου, η εκπαίδευση του διοικητικού προσωπικού, η στελέχωση των γραφείων κλινικών μελετών, καθώς και η εφαρμογή της ψηφιακής τεχνολογίας και η δημιουργία Εθνικού Γραφείου Κλινικών Μελετών για τη συνεχή ενημέρωση των ασθενών, όπως και η προτεραιοποίηση των αναγκών, ήταν μερικά από τα σημεία που έθιξε μεταξύ άλλων ο κ. Δημήτρης Σταθόπουλος (MD, MSc, PhD), Therapeutic Area Lead Oncology/Hematology/PAH, της Janssen.
Οι ασθενείς συμμετέχουν θεσμικά ξεκινώντας από την αναγνώριση των προτεραιοτήτων για την έρευνα μέχρι τον σχεδιασμό των κλινικών πρωτοκόλλων. Στις επιτροπές δεοντολογίας είναι πολύ σημαντική η συμμετοχή, τόνισε ο κ. Νίκος Δέδες, Πρόεδρος Ένωσης Ασθενών Ελλάδος.
«Είναι μια τεράστια ευκαιρία για τη χώρα μας, καθώς υπάρχει το ανθρώπινο δυναμικό, οι υποδομές, οι χρηματοδοτικές ευκαιρίες για την ενδυνάμωση της Κλινικής Έρευνας. Θα πρέπει να την δούμε ως επενδυτική προτεραιότητα και ως προτεραιότητα πολιτικής υγείας» επισήμανε, σχολιάζοντας τη συζήτηση περί Κλινικής Έρευνας, ο κ. Κυριάκος Σουλιώτης, Καθηγητής Πολιτικής Υγείας, Κοσμήτωρ Σχολής Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
Εκτός από την ύπαρξη κλινικών μελετών, που είναι δεδομένη, θα πρέπει να εξασφαλίσουμε την ανοιχτή πρόσβαση των ασθενών σε αυτές και μπορούμε να το πετύχουμε μόνο με τη συνεχή ενημέρωσή τους με τη συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων πλευρών, υπογράμμισαν, τέλος, ο κ. Andrew Ciupek (PhD), Associate Director, Clinical Research GO2 Foundation και η κa Amy Moore (PhD), VP, Global Engagement and Patient Partnerships LUNGevity Foundation.
Την εκδήλωση συντόνισε και παρουσίασε η δημοσιογράφος κα Έλενα Παπαδημητρίου.
Η ημερίδα πραγματοποιήθηκε με την αιγίδα των επιστημονικών εταιρειών: Εταιρεία Ογκολόγων Παθολόγων Ελλάδας (ΕΟΠΕ), Ελληνική Πνευμονολογική Εταιρεία (ΕΠΕ), Ελληνική Εταιρεία Καρκίνου του Πνεύμονα (ΕΛΕΚΑΠ), Ελληνική Εταιρεία Χειρουργών Θώρακος – Καρδιάς – Αγγείων (ΕΕΧΘΚΑ), Ελληνική Εταιρεία Ακτινοθεραπευτικής Ογκολογίας (ΕΕΑΟ), Ελληνική Ακτινολογική Εταιρεία (ΕΑΕ), Ελληνική Εταιρεία Παθολογικής Ανατομικής (ΕΕΠΑ), Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας Καρκίνου (ΕΛΙΕΚ). Επίσης, των διεθνών και ευρωπαϊκών φορέων: Global Lung Cancer Coalition (GLCC), International Association for the Study of Lung Cancer (IASLC), Lung Cancer Europe (LuCE), Lung Ambition Alliance (LAA), Lung Cancer Awareness Month Coalition (LCAM) και του Συνδέσμου Φαρμακευτικών Επιχειρήσεων Ελλάδας (ΣΦΕΕ) και του PhRMA Innovation Forum (PIF).
Τη διοργάνωση της ημερίδας στήριξαν οι: Roche Hellas (Διακεκριμένος Χορηγός). MSD (Μέγας Χορηγός). AstraZeneca Eλλάδας, Amgen Hellas, BMS Greece, Janssen-Cilag (Χορηγοί). Pfizer Hellas, ΦΑΡΜΑΣΕΡΒ-Lilly ΑΕΒΕ, Sanofi, Ipsen, Takeda (Υποστηρικτές).
Αναφορικά με το υλικό της Ημερίδας παρακάτω μπορείτε να βρείτε:
- Αναρτημένη την Ημερίδα O καρκίνος του πνεύμονα στην εποχή της καινοτομίας – YouTube
