«…Ξύπνησα χωρίς να το θέλω, νιώθοντας κουρασμένος. Γιατί πάλι; Κοίταξα το ρολόι στο κομοδίνο, δεν είχα κοιμηθεί παραπάνω από 2-3 ώρες. Νευρίασα ακόμα περισσότερο και ένιωσα μια καούρα στο στομάχι. Πάλι πεινάω, είναι δυνατόν; Βρέθηκα να διαπραγματεύομαι με τον εαυτό μου για το αν θα σηκωθώ να βρω κάτι φάω. Δεν μπορούσα να ησυχάσω με τίποτα, οπότε για να κοιμηθώ πήγα στην κουζίνα και άρχισα να αναζητώ τη… λεία μου: ψωμί με ζαμπόν και τυρί, λίγο κέικ, ένα μικρό γλυκάκι που ξέμεινε από την προηγούμενη ημέρα, ένα μεγάλο ποτήρι χυμό (ή μήπως ήταν γάλα, δεν θυμάμαι)…»
Το σύνδρομο νυχτερινής σίτισης (ΣΝΣ, night eating syndrome), εκτιμάται ότι αφορά το 1,5% του γενικού πληθυσμού και 8,9% ατόμων σε προγράμματα απώλειας βάρους. Σχετίζεται με αύξηση σωματικού βάρους, παχυσαρκία και επιπλοκές που συνοδεύουν αυτή. Το 28% των ατόμων που υποβλήθηκαν σε χειρουργική επέμβαση γαστρικής παράκαμψης, βρέθηκαν να πάσχουν από ΣΝΣ, σε μία μελέτη. Η διάγνωσή του είναι αμφιλεγόμενη, ενώ και η κλινική χρησιμότητά του έχει αμφισβητηθεί. Σήμερα δεν υπάρχουν επίσημα διαγνωστικά κριτήρια. Αν και μπορεί να επηρεάσει όλες τις ηλικίες και τα δύο φύλα, είναι πιο κοινό σε νεαρές γυναίκες.
Χαρακτηριστικά
Το ΣΝΣ περιγράφηκε για πρώτη φορά από τον Stunkard, χαρακτηρίζεται από έλλειψη όρεξης τις πρωινές ώρες, κατανάλωση τουλάχιστον του 50% του ημερήσιου φαγητού μετά τις 18.00 και δυσκολία ύπνου – αϋπνία και νυχτερινές αφυπνίσεις που συνοδεύονται από αναζήτηση τροφής και το συναίσθημα της έντονης θλίψης.
Τα άτομα με ΣΝΣ, λόγω της έλλειψης όρεξης τις πρωινές ώρες, παραλείπουν το πρωινό, τρώνε ένα ελαφρύ μεσημεριανό γεύμα, αλλά η αναζήτηση της τροφής αυξάνεται στο βραδινό δείπνο και συνεχίζεται μέχρι την ώρα του ύπνου. Κάποιοι μάλιστα καθυστερούν την ώρα του βραδινού ύπνου για να φάνε και κάτι ακόμη, ενώ κάποιοι άλλοι ξυπνούν τη νύχτα, προκειμένου για να φάνε και να επιστρέψουν και πάλι στο κρεβάτι. Οι περιπτώσεις υπνοβασίας, όταν το άτομο δεν έχει συναίσθηση του ότι τρώει, είναι σπάνιες, καθώς οι περισσότεροι έχουν πλήρη συνείδηση και νιώθουν εκνευρισμό και άγχος για τη συγκεκριμένη συμπεριφορά.
Αξίζει να σημειωθεί, ότι τα άτομα που πάσχουν από το συγκεκριμένο σύνδρομο δεν είναι απαραίτητο να εμφανίζουν όλα τα παραπάνω συμπτώματα, π.χ. κάποιοι καταναλώνουν τη μεγαλύτερη ποσότητα των ημερήσιων θερμίδων τους πριν πέσουν το βράδυ για ύπνο, χωρίς όμως να ξυπνούν κατά τη διάρκεια της νύχτας.
Οι Birketvedt και συνεργάτες, το 1999, συνέκριναν συμπεριφορικά και νευροενδοκρινολογικά χαρακτηριστικά σε υπέρβαρους και παχύσαρκους ασθενείς, με ή χωρίς ΣΝΣ. Η ομάδα ελέγχου (χωρίς ΣΝΣ) δεν κατανάλωσε φαγητό κατά τη διάρκεια της νύχτας. Η συνολική θερμιδική πρόσληψή των ασθενών με ΣΝΣ υστέρησε κατά τη διάρκεια της ημέρας, σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου. Μέχρι τις 18:00, οι ασθενείς με ΣΝΣ είχαν καταναλώσει μόνο το 30% της καθημερινής τους θερμιδικής πρόσληψης, σε αντίθεση με το 74% της ομάδας ελέγχου. Η πρόσληψη τροφής της ομάδας ελέγχου επιβραδύνθηκε στη συνέχεια, ενώ των ατόμων με Σ.Ν.Σ. συνεχίστηκε με ταχείς ρυθμούς μέχρι μετά τα μεσάνυχτα. Κατά τη διάρκεια της νύχτας, από τις 22:00 μέχρι τις 06:00, τα άτομα με Σ.Ν.Σ. κατανάλωσαν το 56% της θερμιδικής τους πρόσληψης, σε σύγκριση με το 15% της ομάδας ελέγχου. Η ενεργειακή πρόσληψη των ασθενών με ΣΝΣ ανήλθε σε 2919±1982 θερμίδες κατά μέσο όρο, σε σύγκριση με τις 2325±917 θερμίδες της ομάδας ελέγχου. Η διάθεση των ασθενών ήταν χαμηλότερη από την ομάδα ελέγχου και μειώθηκε επιπλέον το βράδυ.
Κιρκαδιανός ρυθμός
Ο κιρκαδιανός ρυθμός είναι το ρολόι του εσωτερικού μας μηχανισμού, που καθορίζει τις φάσεις της δραστηριότητας των κυττάρων και των οργάνων μας σε όλη τη διάρκεια της ημέρας. Ο όρος «κιρκαδιανός» σημαίνει «περίπου μία ημέρα». Ο κιρκαδιανός ρυθμός επηρεάζει τη θερμοκρασία του σώματος, τις λειτουργίες των οργάνων, την έκκριση ορμονών –όπως η κορτιζόλη – και τον ύπνο. Σε περιβάλλον χωρίς χρονικές ενδείξεις (όπως φωτισμό, χρονόμετρα, ημερολόγια), το ρολόι του σώματός μας ολοκληρώνει ένα κύκλο ελαφρώς μεγαλύτερο από ό,τι η κανονική ημέρα (περίπου 24 ώρες και 42 λεπτά), αντί για ακριβώς 24 ώρες.
Το ΣΝΣ συχνά συνοδεύεται ή συγχέεται με τη διατροφική διαταραχή σχετιζόμενη με τον ύπνο (ΔΔΥ, sleep-related eating disorder), η οποία είναι κατά κύριο λόγο μια διαταραχή του ύπνου και όχι τόσο διατροφική διαταραχή. Το ΣΝΣ θεωρείται διαταραχή του κιρκαδιανού ρυθμού κατανομής φαγητού/ γευμάτων, με φυσιολογική όμως κιρκαδιανή έναρξη ύπνου.
Αντίθετα, η ΔΔΥ χαρακτηρίζεται από αλλεπάλληλα γεύματα και αφυπνίσεις κατά τη διάρκεια της νύκτας, με ή χωρίς αμνησία. Και οι δυο καταστάσεις είναι χρόνιες, Υπάρχει συζήτηση για το κατά πόσον αυτές θα πρέπει να θεωρείται ως ξεχωριστές ασθένειες, ή μέρος μιας συνεχούς.
Ορμόνες
Στην προαναφερθείσα εργασία των Birketvedt και συνεργατών, οι ασθενείς με ΣΝΣ είχαν σημαντικά χαμηλότερα σκορ διάθεσης καθόλη τη διάρκεια της ημέρας, σε αντίθεση με την ομάδα ελέγχου. Επίσης, οι ασθενείς με ΣΝΣ είχαν σημαντικά υψηλότερα επίπεδα κορτιζόλης (που εκκρίνεται υπό στρεσογόνες συνθήκες) για το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας και μειωμένη νυκτερινή αύξηση της ορμόνης μελατονίνης – μιας νευροορμόνης που συμμετέχει στον κύκλο ύπνου – αφύπνισης. Τα άτομα με Σ.Ν.Σ. ξύπνησαν πολύ πιο συχνά από ό, τι έκανε η ομάδα ελέγχου, ενώ περισσότερο από τις μισές αφυπνίσεις τους σχετίζονταν με κατανάλωση μέτριων ποσοτήτων φαγητού.
Τα άτομα με ΣΝΣ αισθάνονται έντονο άγχος ή θλίψη, ελέω αϋπνίας, με αποτέλεσμα να στρέφονται σε τροφές πλούσιες σε υδατάνθρακες, που επηρεάζουν τα επίπεδα της σεροτονίνης, που ελέγχει τη διάθεση. Από τη στιγμή που θα ηρεμήσουν καταφέρνουν να κοιμηθούν, χωρίς όμως να ξεκουράζονται ουσιαστικά. Η κακή ποιότητα ύπνου, σε συνδυασμό με την απόκτηση βάρους, προκαλούν εύκολη κόπωση, κακή εικόνα σώματος και τελικά πιο έντονο άγχος. Συχνά μάλιστα, τα άτομα με ΣΝΣ αναφέρουν συναισθήματα ενοχής και ντροπής, καθώς «αισθάνονται ότι χάνουν τον έλεγχο, ότι είναι ανίκανοι να σταματήσουν αυτή την κακή συνήθεια και ότι κουβαλούν ένα μυστικό που δεν μπορούν να μοιραστούν με άλλους». Τα συναισθήματα αυτά επιτείνονται μέρα με τη μέρα, αφού νιώθουν ότι έρχεται άλλο ένα βράδυ που θα σηκωθούν να φάνε.
Άλλες συνέπειες του ΣΝΣ είναι η γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, ο διαβήτης τύπου II, η υπέρταση, οι καρδιακές παθήσεις, το άσθμα, και η έλλειψη συγκέντρωσης λόγω του διαταραγμένου ύπνου.
Θεραπεία
Σύμφωνα με αναφορές ασθενών, το ΣΝΣ περιγράφεται ως μια ανεξέλεγκτη επιθυμία για φαγητό, συγγενής με τον εθισμό. Ίσως γι’ αυτό, αντιμετωπίζεται συχνά χημικά. Έρευνες υποδεικνύουν ότι η διέγερση του κεντρικού νευρικού συστήματος για την παραγωγή σεροτονίνης, μπορεί να αποτελέσει μια αποτελεσματική θεραπεία. Οι Spaggiari και συνεργάτες, το 1994, ανέφεραν όφελος από τη φαινφλουραμίνη, έναν ισχυρό παράγοντα έκκρισης σεροτονίνης, Επίσης αποτελεσματικός φάνηκε ο συνδυασμός φαινφλουραμίνης και φαιντερμίνης. Αφετέρου, ο εκλεκτικός αναστολέας επαναπρόσληψης της σεροτονίνης, σερτραλίνη (ή Zoloft) έχει δείξει ότι μπορεί να βοηθήσει τους πάσχοντες από ΣΝΣ. Τα όποια ευεργετικά αποτελέσματα δεν φαίνεται να προέρχονται από την αντικαταθλιπτική της δράση, καθώς η βελτίωση των παραγόντων που αφορούν το Σ.Ν.Σ. συσχετίζεται ελάχιστα με τη βελτίωση της κατάθλιψης.
Ωστόσο, η θεραπεία του ΣΝΣ μπορεί να στοχεύσει και στην αύξηση της νυκτερινής μελατονίνης, που παράγεται από τη νευροδιαβιβαστική ουσία σεροτονίνη. Η τελευταία προκύπτει από το βασικό αμινοξύ L-τρυπτοφάνη (βλ. εικόνα 1) και απαντάται σε: σοκολάτα, βρώμη, χουρμάδες, γάλα, γιαούρτι, cottage cheese, κόκκινο κρέας, αυγά, ψάρια, πουλερικά, σουσάμι, αρακά, ηλιόσπορους, σπιρουλίνα και φιστίκια. Η μελατονίνη, που εκκρίνεται από την επίφυση στον εγκέφαλο, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του συστήματος που ελέγχει τον ύπνο/ αφύπνιση, προκαλώντας υπνηλία και πτώση της σωματικής θερμοκρασίας. Παρόλ’ αυτά, οι υπερχιασματικοί πυρήνες του εγκεφάλου (suprachiasmatic nuclei, SCN) είναι αυτοί που ελέγχουν τον καθημερινό βιολογικό κύκλο, και πολύ λιγότερο τα επίπεδα μελατονίνης, όπως πιστευόταν παλαιότερα.
Αφετέρου, υπάρχει αναφορά ότι η θεραπεία χαλάρωσης προκάλεσε σημαντικές μειώσεις στην κατανάλωση φαγητού τη νύχτα, στο άγχος και στα επίπεδα της κορτιζόλης στον ορό (την ημέρα της θεραπείας και μετά από μια εβδομάδα).
Πρώιμες μελέτες υποστηρίζουν ότι η αντισπασμωδική αγωγή (π.χ. topiramate) μπορεί να αποτελέσει αποτελεσματική θεραπεία για τη ΔΔΥ.
Αντιμετώπιση
Για να αντιμετωπίσετε τον κίνδυνο υπερφαγίας, ειδικά τις βραδινές ώρες, πρέπει πρώτα από όλα να διορθώσετε το άμεσο περιβάλλον, του σπιτιού σας.
- Αποφύγετε να έχετε στο σπίτι δελεαστικές τροφές ή αν δεν γίνεται διαφορετικά, φυλάξτε τις τροφές αυτές σε μέρη που δεν έχετε άμεση πρόσβαση. Μετά το βραδινό φαγητό, καταναλώστε ένα σνακ, πριν πέσετε για ύπνο.
- Εάν μετά από αυτό σνακ θελήσετε να φάτε και κάτι ακόμη, ρωτήστε τον εαυτό σας για ποιό λόγο θέλετε να φάτε, π.χ. αισθάνεστε ότι βαριέστε, ότι έχετε πολύ άγχος ή εκνευρισμό; Προσπαθήστε να ασχοληθείτε με κάτι άλλο για να αποσπάσετε τη σκέψη από το φαγητό, π.χ τηλεφωνήστε σε ένα φίλο ή βάψτε τα νύχια σας. Αν μετά από 15 λεπτά η επιθυμία σας δεν έχει μειωθεί, προσπαθήστε να φάτε κάποιο σνακ σε μικρή ποσότητα.
- Προγραμματίστε τα γεύματα της ημέρας και δοκιμάστε να καταναλώνετε πρωινό. Είναι πιο πιθανό να αντισταθείτε στα διάφορα σνακ και θα έχετε σίγουρα μια καλύτερη κατανομή του φαγητού εντός της ημέρας.
- Αποφύγετε την υπερκατανάλωση καφεΐνης και αλκοόλ που προκαλούν προβλήματα ύπνου. Εάν όταν ξυπνάτε το βράδυ, σηκώνεστε αμέσως από το κρεβάτι, προσπαθήστε να μείνετε ξαπλωμένοι για 5 λεπτά και σκεφτείτε τις αρνητικές συνέπειες του νυχτερινού φαγητού. Εάν η επιθυμία σας δεν μειωθεί μπορείτε να φάτε ένα μικρό σνακ που θα έχετε ετοιμάσει από νωρίς. Να θυμάστε ότι τα υπνωτικά χάπια δεν εμποδίζουν τις νυχτερινές σας αφυπνίσεις.
- Κρατήστε ένα ημερολόγιο καταγραφής των τροφών που καταναλώνετε ώστε να παρατηρήσετε την ποσότητα του φαγητού που καταναλώνετε και το τι σας οδηγεί συνήθως στην επιπλέον αναζήτηση φαγητού.
