Ψυχική Ασθένεια και Κοινωνικό Στίγμα: Το Πρόγραμμα «ΑΝΤΙ-ΣΤΙΓΜΑ» του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής

«Για μένα στίγμα είναι ο φόβος που βλέπω στο βλέμμα των άλλων, το γύρισμα της πλάτης, ο ήχος της πόρτας που κλείνει». Μ., 31 χρονών

Λόγια ψυχικά πάσχοντος που χαρακτηριστικά αποτυπώνουν το βίωμα του στιγματισμού, βασικές συνιστώσες στην κατανόησή του. Αν και διαχρονικό φαινόμενο, με ποικίλες εκφάνσεις στην ιστορική πορεία της ανθρωπότητας, το κοινωνικό στίγμα συνεχίζει σήμερα να σημαδεύει τον άνθρωπο που πάσχει από ψυχική νόσο, με τέτοιες επιπτώσεις ώστε να αποτελεί μια σύγχρονη πρόκληση. Μια  πρόκληση

τόσο από την προοπτική της θεραπευτικής αντιμετώπισης και αποκατάστασης, όσο και από την προοπτική μιας κοινωνίας που θέλει να σέβεται και να προφυλάσσει τα δικαιώματα των μελών της, ειδικά αυτών που η ίδια η θέση τους τα καθιστά ευάλωτα στην εκμετάλλευση και τον αποκλεισμό.

Το φαινόμενο του στίγματος

Ο κοινωνικός στιγματισμός, ως φαινόμενο, έχει ρίζες που εισδύουν στο βάθος του χρόνου. Ο όρος “stigma”, που έχει επικρατήσει στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία αλλά και διεθνώς, με μικρές παραλλαγές, προέρχεται από την ελληνική γλώσσα, όπου «στίγμα» σημαίνει ένα σημάδι ανεξίτηλο σε κάποιον που η κοινωνία επιθυμεί να ξεχωρίζει, υποδηλώνοντας αρνητικές και απαξιωτικές ιδιότητες σ’ αυτόν. Η ετυμολογία και το νόημα της λέξης «στίγμα» προδίδει τη σημασιολογική φόρτιση που έχει συσσωρεύσει ανά τους αιώνες: Στην αρχαία Ελλάδα σημάδευαν τους δούλους για να καταστήσουν σαφή την υποδεέστερη θέση τους στην κοινωνική διαστρωμάτωση. Στο Μεσαίωνα στιγμάτιζαν με πυρακτωμένο σίδερο τους εγκληματίες, τους «παρεκκλίνοντες» γενικότερα, ως σημάδι διαπόμπευσης, ώστε να γίνει ευδιάκριτη η «μιαρή» συμπεριφορά τους.

Διακρίσεις και διαφορετικότητα

Με το πέρασμα των αιώνων η σημασία του στίγματος κατέληξε να είναι συνώνυμη με δυσμενείς διακρίσεις σε ανθρώπους «διαφορετικούς». Ανάμεσα στις αιτίες αυτής της «διαφορετικότητας», εκτός από ειδικές συμπεριφορές και καταστάσεις που μπορεί να χαρακτηρίζουν το άτομο, συγκαταλέγονται και συγκεκριμένες νοσολογικές οντότητες, οι οποίες φέρουν ιδιαίτερα αρνητική φόρτιση στην πρόσληψή τους από τον κοινό νου. Στιγματίζονταν λοιπόν ασθένειες με «ορατά σημάδια», όπως η λέπρα και η σύφιλη στο παρελθόν, που έδωσαν αργότερα τη θέση τους σε πιο σύγχρονες μάστιγες, όπως ο καρκίνος και το AIDS. Έτσι, τα τελευταία χρόνια, η λέξη «στίγμα» χρησιμοποιείται για να καταδείξει ότι ορισμένες ασθένειες εγείρουν προκαταλήψεις σε βάρος των ατόμων που πάσχουν από αυτές.

Οι ομιχλώδεις ασθένειες της ψυχής

Οι ασθένειες της ψυχής, με τα ορατά σημάδια της διαφορετικότητας στη συμπεριφορά του ασθενή, ανήκαν πάντα στις νοσολογικές οντότητες αυτές που έπαιρναν μια ιδιαίτερη και σκοτεινή χροιά στις συλλογικές αναπαραστάσεις. Σήμερα, παρά τον εξορθολογισμό των αντιλήψεων, την πρόοδο της επιστημονικής σκέψης και την υποχώρηση προγενέστερων νοητικών σχημάτων κατανόησης και ερμηνείας του κόσμου, οι ψυχικές διαταραχές συνεχίζουν να αποτελούν για ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού ένα «ομιχλώδες πεδίο», διανθισμένο από προκαταλήψεις και μυθολογικές δοξασίες. Στο σύγχρονο κόσμο, ο χώρος των ψυχικών διαταραχών αποτελεί ένα από τα τελευταία προπύργια όπου επιβιώνει με τόση ένταση -σε πείσμα των καιρών- ο ανορθολογικός φόβος και η συλλογική παράκρουση απέναντι στο «διαφορετικό», που βιώνεται ως απειλή. Μια απειλή είτε συμβολική, απέναντι στη συλλογική ταυτότητα, είτε περισσότερο πραγματική, με όρους κοινωνικής αλληλεπίδρασης.

Ο όρος «σχιζοφρένεια»

Παρότι όλες οι ψυχικές ασθένειες συνοδεύονται από ένα βαθμό στιγματισμού, οι σοβαρότερες φέρουν το βαρύτερο στιγματιστικό φορτίο, και ιδιαίτερα η σχιζοφρένεια, η οποία, υπό το βάρος της ετυμολογίας της λέξης, αλλά και λόγω της φύσης των συμπτωμάτων της, καταδεικνύεται ως η εντονότερα στιγματισμένη διαταραχή¹. Στις αναπαραστάσεις του κοινού νου ο όρος «σχιζοφρένεια» αντιπροσωπεύει το μυστηριώδες, το αινιγματικό, το ανεξιχνίαστο, το «άλλο», το ξένο από τη συλλογική ταυτότητα και αποτελεί την πιο έντονα χρωματισμένη παραπομπή στην ψυχική νόσο γενικότερα. Η σχιζοφρένεια εμπνέει φόβο και ενστικτώδεις αποφευκτικές συμπεριφορές στην κοινωνική αλληλεπίδραση, που έρχονται να «δικαιολογηθούν» από αντιλήψεις για τον πάσχοντα σχετικές με το απρόβλεπτο της συμπεριφοράς του, την επικινδυνότητα, την κοινωνική δυσλειτουργικότητα, την ανικανότητα ανταπόκρισής του σε απαιτήσεις της εργασιακής και οικογενειακής ζωής, αντιλήψεις που ανακαλούνται αυτόματα στο νου με το άκουσμα της λέξης «σχιζοφρενής».

Τι προκαλεί το στίγμα

Με αυτό τον τρόπο, τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που συνδέονται με την ψυχική νόσο, προδιαγράφουν την αρνητική αντιμετώπιση του ασθενή και εκφράζονται άμεσα ή έμμεσα, ρητά ή άρρητα, επηρεάζοντας τόσο τις αντιλήψεις που διαμορφώνονται απέναντί του, όσο και τις συμπεριφορές και πρακτικές διακρίσεων που υιοθετούνται στο κοινωνικό πεδίο και που οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισμό του. Ο άνθρωπος που φέρει τη «σφραγίδα» της ψυχικής ασθένειας αντιμετωπίζεται με φόβο και δυσπιστία στις διαπροσωπικές και κοινωνικές σχέσεις. Οι διακρίσεις σε βάρος του, η άνιση δηλαδή και μεροληπτική μεταχείριση εξαιτίας της ψυχικής νόσου και, ως εκ τούτου, η στέρηση των δικαιωμάτων που απολαμβάνει ο κάθε πολίτης, απαντώνται σε καίριους τομείς που σχετίζονται με την κοινωνική υπόσταση του ατόμου: στην αγορά εργασίας, την εύρεση κατοικίας, ακόμα και στην αντιμετώπιση που λαμβάνει από τις υπηρεσίες υγείας. Το στίγμα ορθώνεται ως εμπόδιο στην όποια προσπάθεια του ψυχικά πάσχοντα για μια αξιοπρεπή και αυτόνομη διαβίωση στην κοινωνία, υποβαθμίζοντας σημαντικά την ποιότητα της ζωής του.    

Το στίγμα, άλλο ένα σύμπτωμα που βασανίζει τον ασθενή

Σε κάθε περίπτωση, οι επιπτώσεις αυτές είναι καταλυτικές για τους ανθρώπους που νοσούν. Η ψυχολογική πίεση και οι δυσχερείς συνθήκες που διαμορφώνουν την καθημερινότητά τους επιδεινώνουν την ήδη επιβαρυμένη ψυχική τους υγεία, με σημαντικό αντίκτυπο στην πορεία και την έκβαση της ίδιας της ασθένειας. Παράλληλα, το βίωμα του στιγματισμού από τον κοινωνικό τους περίγυρο διαβρώνει την αυτοεικόνα τους, δημιουργώντας τους αμφιβολίες και ενοχές και οδηγώντας, τελικά, στον αυτοστιγματισμό τους. Όμως, οι συνέπειες του στίγματος δεν περιορίζονται μόνο στον ίδιο τον ασθενή. Επεκτείνονται και στα άτομα του στενού περιβάλλοντός του, στην οικογένειά του, που συμπάσχει μαζί του και αντιμετωπίζει με τη σειρά της μεγάλο βαθμό κοινωνικής απόρριψης. Ο στιγματισμός πλήττει και όλους αυτούς που συνδέονται με τον ασθενή και την ασθένεια: τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, τα ψυχιατρικά ιδρύματα, τους θεσμούς παροχής ψυχιατρικών και ψυχολογικών υπηρεσιών και τις μεθόδους θεραπείας. Πέρα από τις ψυχολογικές και πρακτικές επιπτώσεις, το στίγμα επηρεάζει σημαντικά, στο βαθμό που η κοινή γνώμη επηρεάζει την επίσημη κοινωνική πολιτική, και τη θεσμική αντιμετώπιση των ατόμων με ψυχικές διαταραχές.

Θεωρητικές αναλύσεις, σύγχρονες απεικονίσεις

Ως φαινόμενο, το στίγμα καταγράφηκε θεωρητικά και εμπειρικά για πρώτη φορά από τον Goffman², ο οποίος μιλά για σπίλωση της ταυτότητας του ατόμου που φέρει ένα κοινωνικά ανεπιθύμητο χαρακτηριστικό και απώλεια της κοινωνικής του υπόστασης. Πιο συγκεκριμένα, το στίγμα αναφέρεται στη σχέση του ατόμου με το κοινωνικό του περιβάλλον, το οποίο το διαφοροποιεί από την υπόλοιπη κοινωνία και το οδηγεί στο να χάνει σχεδόν την ανθρώπινή του ιδιότητα, καθώς το «ανεπιθύμητο χαρακτηριστικό» καταλήγει να αποτελεί τον κύριο άξονα ορισμού του.

Η έρευνα για το στίγμα

Η έρευνα για το στίγμα που συνοδεύει την ψυχική ασθένεια ενισχύθηκε σημαντικά κατά τα πρώτα μεταπολεµικά χρόνια από το ενδιαφέρον που προκάλεσε η «θεωρία του χαρακτηρισμού» ή «θεωρία της απόδοσης ετικέτας» (labeling theory), που διατύπωσε ο Thomas Scheff³. Σύμφωνα με αυτή, η κοινωνική στάση απέναντι σε άτομα που είναι διαφορετικά – ή παρεκκλίνουν από το μέσο όρο – δεν εξαρτάται τόσο από τη συμπεριφορά των τελευταίων, όσο από την «ετικέτα» που τους έχει αποδοθεί από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Έτσι, ένα άτομο θα αποστασιοποιηθεί από έναν ψυχικά ασθενή όχι απαραίτητα λόγω προσωπικής εμπειρίας, αλλά εξαιτίας της προκαταβολικής αρνητικής εντύπωσης που έχει για αυτόν και η οποία προσδιορίζεται από την αρνητική «ετικέτα» του όρου «ψυχική ασθένεια». Η συμπεριφορά του ίδιου του πάσχοντα, ακόμα και αν δεν ενισχύει την προκαταβολική αυτή εντύπωση, φαίνεται ότι δεν μπορεί να αποτρέψει την κοινωνική του απόρριψη, καθώς η σημασία της «ετικέτας» φαίνεται να υπερβαίνει και να υπερκαλύπτει τη συμπεριφορά του. Το γεγονός ότι η κοινωνία αντιδρά βάσει ενός στερεοτύπου, μιας προδιαμορφωμένης και άκριτα γενικεύσιμης αντίληψης απέναντι στο άτομο που φέρει την «ετικέτα» της ψυχικής νόσου, μεγεθύνει την πιθανότητα το άτομο αυτό να ακολουθήσει τη «σταδιοδροµία» ενός χρόνιου ψυχικά ασθενή, από την οποία πολύ δύσκολα μπορεί να απαγκιστρωθεί, ανεξάρτητα από τη βαρύτητα των συμπτωμάτων του.

Το στίγμα και η κοινωνία

Το στίγμα αποτελεί λοιπόν μια σύνθετη έννοια και διαδικασία, που εμπεριέχει την προκατάληψη, τη στερεοτυποποίηση, την κοινωνική παρέκκλιση, την περιθωριοποίηση και την εφαρμογή διακρίσεων, αλλά επεκτείνεται και πέρα από αυτές τις έννοιες, ορίζοντας συνολικά την ταυτότητα του ατόμου. Ακριβώς επειδή το στίγμα αναφέρεται πρωταρχικά στην ίδια την ταυτότητα, ατομική και κοινωνική, και επειδή, παράλληλα, τα χαρακτηριστικά της ταυτότητας που θεωρούνται ως επιθυμητά ποικίλουν σε κάθε κοινωνία και πολιτισμό, παρατηρείται αξιοσημείωτη διαφοροποίηση ως προς τα χαρακτηριστικά που αποβαίνουν στιγματιστικά σε κάθε πολιτισμικό πλαίσιο. Ωστόσο, η διαδικασία του στιγματισμού είναι ένα παγκόσμιο και διαχρονικό φαινόμενο, αν και με διαφορετικές μορφές και αποχρώσεις, και παρατηρείται σε όλες τις κοινωνίες και σε όλους τους πολιτισμούς⁴. Οι πολλαπλές εκφάνσεις του όμως δεν εννοούνται μόνο διαπολιτισμικά, αλλά και ως προς το εύρος των συνέπειών του, που γίνονται ιδιαίτερα αισθητές τόσο σε ατομικό όσο και σε διομαδικό και κοινωνικό επίπεδο. Διακλαδίζονται σε ολόκληρο τον κοινωνικό ιστό και επηρεάζουν το σύνολο της κοινωνίας.

Οι απεικονίσεις της ψυχικής ασθένειας στα ΜΜΕ

Στην εδραίωση του κοινωνικού στίγματος καθοριστικό ρόλο φαίνεται να παίζουν επίσης τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, με κυρίαρχο το ρόλο της τηλεόρασης, ως βασικοί φορείς των μηνυμάτων βάσει των οποίων διαμορφώνεται η κοινή γνώμη^5-6. Οι απεικονίσεις της ψυχικής ασθένειας στα ΜΜΕ ρέπουν συστηματικά προς τις πιο αρνητικές πτυχές της, με ιδιαίτερη έμφαση στην υποτιθέμενη βιαιότητα και επικινδυνότητα των ψυχικά ασθενών. Η στερεότυπη εικόνα του «σχιζοφρενούς» ή του «μανιακού» δολοφόνου που συχνά προβάλλεται, συνήθως παραπλανητική και τρομολαγνική, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να αναπαράγει την προκατάληψη και το φόβο, εδραιώνοντας την κοινωνική απόρριψη και την περιθωριοποίηση των ατόμων που νοσούν.

Στρατηγικές για την καταπολέμηση του στίγματος – Το Πρόγραμμα «αντι-στίγμα» του Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.

Πολλές και ποικίλες είναι οι στρατηγικές που έχουν επινοηθεί προκειμένου να συμβάλουν στην τροποποίηση των στρεβλών πεποιθήσεων για την ψυχική νόσο, στην αλλαγή και βελτίωση των στάσεων απέναντι στα άτομα που πάσχουν και στον περιορισμό του στίγματος. Ο Corrigan⁷ υποστηρίζει ότι οι τρεις κύριες στρατηγικές για την άμβλυνση των αρνητικών στερεοτύπων και τη μείωση του κοινωνικού στίγματος είναι η διαμαρτυρία, η εκπαίδευση και η επαφή. Διαμαρτυρία, κυρίως προς τα ΜΜΕ, τόσο για τις ανακριβείς και αρνητικές αναπαραστάσεις της ψυχικής ασθένειας και των ατόμων που πάσχουν από αυτή, όσο και για τη γλώσσα που κατά κανόνα χρησιμοποιείται, συχνά ανάλγητη και στιγματιστική για τους ασθενείς και τις οικογένειές τους. Εκπαίδευση του πληθυσμού, μέσω της παροχής έγκυρης και επιστημονικής πληροφόρησης, ώστε να καταρριφθούν οι μύθοι και τα στερεότυπα για την ψυχική ασθένεια. Τέλος, επαφή, που προάγει την επικοινωνία ανάμεσα σε μέλη της κοινότητας και σε ανθρώπους με κάποιο ψυχιατρικό πρόβλημα.  

Η προσπάθεια για την καταπολέμηση του στίγματος

Παρά τις ειδικές στρατηγικές και τις εν γένει προσπάθειες που μέχρι τώρα έχουν καταβληθεί, το στίγμα που συνοδεύει την ψυχική ασθένεια είναι δύσκολο να εκριζωθεί. Είναι εντυπωσιακό ότι, στο σύγχρονο κόσμο της άνθησης των ανθρωπιστικών κινημάτων, το κοινωνικό στίγμα που συνοδεύει τις ψυχικές διαταραχές παραμένει ισχυρό και επικρατούν ακόμα η άγνοια και οι απαξιωτικές λογικές για τον ψυχικά πάσχοντα. Γι’ αυτό το λόγο, η καταπολέμηση του στίγματος αναδεικνύεται σε κομβικής σημασίας παράμετρο για τη σύγχρονη, ολοκληρωμένη και πολυδιάστατη αντιμετώπιση της ψυχικής νόσου, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί και παγκόσμιο ζητούμενο.

Σε αυτή την κατεύθυνση η Παγκόσμια Ψυχιατρική Εταιρεία (Π.Ψ.Ε.) ξεκίνησε το 1996 ένα μεγάλο, διεθνές πρόγραμμα για την καταπολέμηση του στίγματος που συνοδεύει την πιο σοβαρή ψυχική διαταραχή, τη σχιζοφρένεια, με το κεντρικό μήνυμα “Open the doors”, ένα μήνυμα που αντιστρατεύεται τη λογική που θέλει τους ασθενείς «εκτός των τειχών» και σηματοδοτεί ένα άνοιγμα προς την κοινωνία, αλλά και από την κοινωνία προς τους ανθρώπους με προβλήματα ψυχικής υγείας.

Το πρόγραμμα του ΕΠΙΨΥ για το στίγμα

Για τη χώρα μας, η Παγκόσμια Ψυχιατρική Εταιρεία ανέθεσε στο Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.) τη διαμόρφωση, ανάπτυξη και υλοποίηση του Ελληνικού Προγράμματος κατά του Στίγματος της Σχιζοφρένειας, με επικεφαλής τον καθηγητή και ακαδημαϊκό Κώστα Στεφανή. Η επιλογή της χώρας μας σε αυτή την προσπάθεια ήταν πολύ σημαντική, γιατί δόθηκε η ευκαιρία να έρθει στην επιφάνεια ένα θέμα που μέχρι τώρα καλυπτόταν και στην ελληνική κοινωνία από ένα «πέπλο μυστηρίου» ενδεδυμένου με πολλούς μύθους, δοξασίες και προκαταλήψεις. Έτσι, το 2000, με κεντρικό μήνυμα «Ας ανοίξουμε τις πόρτες», ξεκίνησε και στην Ελλάδα το «Πρόγραμμα κατά του Στίγματος της Σχιζοφρένειας», με κύριο στόχο την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης για τη σχιζοφρένεια και την ανάπτυξη δράσεων για την αλλαγή των αρνητικών απόψεων και τη βελτίωση των στάσεων του κοινού.

Σήμερα, με στόχο την καταπολέμηση του στίγματος που συνοδεύει τις ψυχικές ασθένειες συνολικά, το Ε.Π.Ι.Ψ.Υ. υλοποιεί ένα ευρύτερο πρόγραμμα, το «Πρόγραμμα κατά του Στίγματος των Ψυχικών Διαταραχών – αντι-στίγμα». Το επιστημονικό αυτό πρόγραμμα δραστηριοποιείται στους τομείς της έρευνας, της εκπαίδευσης, της επικοινωνίας και της συνηγορίας. Πλέον, μετά από μια 10χρονη πορεία, το Πρόγραμμα «αντι-στίγμα» διαθέτει βαθιά εμπειρία ^9-14, τόσο από τη συστηματική και συνεχιζόμενη έρευνα στον ελληνικό πληθυσμό, όσο και από τις ποικίλες αντι-στιγματιστικές παρεμβάσεις που έχει υλοποιήσει.

Στόχος η ρήξη των προκαταλήψεων

Είναι επιστημονικά τεκμηριωμένο ότι οι κοινωνικές στάσεις είναι δύσκολο να αλλάξουν, όπως εξίσου δύσκολο είναι να καταρριφθούν οι μύθοι και οι προκαταλήψεις που περιβάλλουν την ψυχική διαταραχή. Η επιβίωση, άλλωστε, αυτών των νοητικών κατασκευών στο χρόνο, σε πείσμα της πολιτισμικής εξέλιξης, μαρτυρεί την ανθεκτικότητά τους. Η σωστή ενημέρωση αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την αλλαγή τους, αλλά δεν αρκεί. Η ρήξη των προκαταλήψεων και των σχετικών στερεοτύπων, που συμβάλλουν στη διαμόρφωση των αρνητικών στάσεων απέναντι σε ομάδες «διαφορετικές», είναι μια διαδικασία που απαιτεί συντονισμένες ενέργειες, μακρόχρονη προσπάθεια, διάχυση της πληροφόρησης, συνεργασία και εμπλοκή πολλών διαφορετικών ανθρώπων και φορέων, από διάφορους τομείς της κοινωνίας, του πολιτισμού και της τέχνης.

¹ Επ. Καθηγήτρια Ψυχιατρικής, Επιστημονικά Υπεύθυνη του Προγράμματος«αντι-στίγμα», Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής – Ε.Π.Ι.Ψ.Υ

^2-3 Επιστημονικοί Συνεργάτες Ε.Π.Ι.Ψ.Υ. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Sartorius, N. (1999). One of the last obstacles to better mental health care: the stigma of mental illness. In J. Guimόn. W. Fischer, N. Sartorius (Eds.), The image of madness (pp. 96-104). Basel: Karger.
2. Goffman, E. (1963). Stigma: Notes on the management of spoiled identity. London:  Penguin books.
3. Scheff, T.J. (1966). Being mentally ill: A sociological theory. Chicago, IL: Aldine.
4. Warner, R. (2005). Το περιβάλλον της σχιζοφρένειας. Καινοτομίες στην πρακτική, την πολιτική και την επικοινωνία. Αθήνα: Καστανιώτης
5. Wahl, O. (2003). News media portrayal of mental illness. American Behavioral Scientist, 46, 1594-1600.

1.    Economou, M., Kourea, A., Gramandani, C., Leontiadou, A., Louki, E., Stefanis, C. (2005) Mental disorder and mental health representations in Greek newspapers and magazines. World Psychiatry; 4:45-49.
2.    Corrigan, P.W., Lundin, R.K. (2001). Don’t Call Me Nuts: Coping With the Stigma of Mental Illness. Illinois: Abana Press.
3.    Economou, M., Gramandani, C., Richardson, C., Stefanis, C. (2005). Public attitudes toward people with schizophrenia in Greece. World Psychiatry, 4, 40-44.
4. Κινηματογράφος και ψυχική ασθένεια – Βιβλίο πρακτικών του κινηματογραφικού αφιερώματος στην ψυχική ασθένεια (2003). Αθήνα, Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής.

1. Οικονόμου, Μ., Γραμανδάνη, Χ., Λουκή, Ε. Σεργιάννη, Χ., Σταλίκας, Α. (2006). Εκπαιδευτική παρέμβαση σε μαθητές γυμνασίου για την καταπολέμηση του ψυχιατρικού στίγματος. Ψυχολογία, 13, 44-58.
2. Οικονόμου, Μ., Χαρίτση Μ., Δημητριάδου Ε. (2006). ΜΜΕ και ψυχική ασθένεια: Απεικονίσεις της σχιζοφρένειας στον ελληνικό Τύπο. Ψυχολογία, 13, 59-85.
3. Οικονόμου, Μ., Λουκή, Ε., Χαρίτση, Μ., Γραμανδάνη, Χ. (2007). Τα ΜΜΕ ως διαμορφωτές της κοινωνικής εικόνας της ψυχικής ασθένειας. Τετράδια Ψυχιατρικής, 98, 9-16.
4. Οικονόμου, Μ., Χαρίτση, Μ., Κολοστούμπης, Δ., Γιώτης, Λ. (2007). Η περίπτωση της σχιζοφρένειας στα ΜΜΕ: Ψυχιατρικός όρος ή μεταφορά; Τετράδια Ψυχιατρικής, 98, 17-20.
5. Οδηγός για τους επαγγελματίες των ΜΜΕ: Ψυχική ασθένεια και ΜΜΕ (2007). Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας – Γενική Γραμματεία Ενημέρωσης.