Γεμάτες με απορίες που αφορούν την ανάπτυξη του παιδιού τους είναι οι νέες μητέρες.
Το healthview παρουσιάζει τα βασικά χαρακτηριστικά της ανάπτυξης του παιδιού ανάλογα με την κάθε ηλικία, με βάση τα στοιχεία που περιγράφονται στο βιβλιάριο υγείας.
Οι μητέρες, ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνούν πως πρόκειται για ενδεικτικές αναφορές, καθώς η ανάπτυξη μπορεί να διαφέρει από παιδί σε παιδί. Σε κάθε περίπτωση, για οτιδήποτε προβληματίζει τις μητέρες, την απάντηση έχει ο παιδίατρος
4η- 6η εβομάδα
Θέσεις σώματος και κινήσεις
Πρηνής (μπρούμυτα)
• Τα άκρα είναι λυγισμένα και σε απαγωγή.
• Μπορεί να σηκώσει λίγο το κεφάλι του.
• Όταν το βρέφος αιωρείται στηριζόμενο στην παλάμη μας με την κοιλιά, κρατά
το κεφάλι στο ίδιο ύψος με το σώμα και τα άκρα, άνω και κάτω ελαφρώς λυγισμένα.
Ύπτια (ανάσκελα)
• Κρατά το κεφάλι στο πλάι και τα χέρια σε κάμψη κοντά στο σώμα ή στο στόμα του.
Καθιστή θέση
• Όταν το ανασηκώνουμε για να καθίσει, το κεφάλι δεν ακολουθεί το σώμα,
μένει προς τα πίσω και τα χεράκια είναι κλεισμένα σε γροθιά.
Όρθια θέση
• Κάνει αυτόματη βάδιση (πρωτογενές αντανακλαστικό).
Λεπτή κινητικότητα
• Τα δάχτυλα σε σφιχτή «γροθιά».
• Καμιά φορά ένα χέρι στο στόμα.
• Τα χεράκια σφίγγουν όταν έρχονται σε επαφή με κάτι
(πρωτογενές αντανακλαστικό του δραγμού).
Αντίληψη – Συμπεριφορά – Επικοινωνία
• Αντιδρά σε ήχους, στο φως και στα οπτικά ερεθίσματα.
• Ανταποδίδει το χαμόγελο στη μητέρα του ή στον εξεταστή
‹ Τα… sos της ανάπτυξης του παιδιού επάνω
8η-9η εβδομάδα
Αδρή κινητικότητα
Πρηνής θέση (μπρούμυτα)
• Μπορεί και στηρίζεται σε τέσσερα σημεία.
Ύπτια θέση (ανάσκελα)
• Συνήθως γυρίζει στα πλάγια και παίζει.
Καθιστή θέση
• Κάθεται μόνο του 10 ή και περισσότερα λεπτά στο πάτωμα.
• Μπορεί και κρατάει τα χέρια του ελεύθερα και παίζει μ’ αυτά.
Όρθια θέση
• Όταν στηρίζεται σε έπιπλα ή κρατιέται από κάποιον μπορεί να σταθεί όρθιο,
δεν μπορεί όμως να καθίσει μόνο του.
• Χοροπηδάει ενεργητικά.
• Επιχειρεί πλάγια βήματα.
• Προσπαθεί να μπουσουλίσει.
Λεπτή κινητικότητα
• Μεταφέρει ένα αντικείμενο από το ένα χέρι στο άλλο.
• Πετάει τα παιχνίδια του στο πάτωμα.
• Προσπαθεί να κρατήσει ένα κύβο χρησιμοποιώντας τη βασική φάλαγγα
του αντίχειρα, τα τέσσερα δάκτυλα και το κερκιδικό άκρο της παλάμης.
• Πιέζει μία επιφάνεια.
Αντίληψη – Συμπεριφορά – Επικοινωνία
• Μιλάει με επαναλαμβανόμενες συλλαβές (πα πα πα, ντα ντα ντα).
• Προσπαθεί να ανοίξει ένα μικρό κουτί.
• Ξεχωρίζει γνωστά από άγνωστα πρόσωπα.
• Εντοπίζει τον ήχο σε απόσταση ενός μέτρου.
• Μπορεί να φάει μόνο του ένα μπισκότο.
10ος-12ος μήνας
Αδρή κινητικότητα
Καθιστή θέση
• Κάθεται σίγουρα για πολλή ώρα μόνο του.
• Πετά συνεχώς τα παιχνίδια του στο πάτωμα.
Όρθια θέση
• Σηκώνεται μόνο του και ξανακάθεται.
• Αφήνει τα χέρια του από το έπιπλο που στηρίζεται.
• Μπορεί να περπατήσει αν το κρατούν από το 1 χέρι.
Μετακίνηση
• Μπουσουλάει με τα τέσσερα.
Λεπτή κινητικότητα
• Μπορεί και πιάνει αντικείμενα με το δείκτη και τον αντίχειρα
(σύλληψη δίκην λαβίδος).
• Κρατάει το κουτάλι, αλλά δεν μπορεί να το χρησιμοποιήσει σωστά.
• Δείχνει με το δείκτη για να ζητήσει αυτό που θέλει.
Αντίληψη – Συμπεριφορά – Επικοινωνία
• Αναζητάει ένα παιχνίδι του που κρύψαμε κάτω από το μαξιλάρι.
• Καταλαβαίνει μικρές προτάσεις (δώσε, φέρε, πάρε).
• Συνεργάζεται όταν το γδύνουμε κρατώντας τα χέρια ψηλά.
• Μιλάει μόνο του πολύ.Αδρή κινητικότητα
• Στέκεται μόνο του.
• Επιχειρεί τα πρώτα του βήματα.
• Πετά αντικείμενα.
Λεπτή κινητικότητα
• Τρώει με τα δάχτυλα.
• Κρατά μόνο του ένα ποτήρι.
• Ξεφυλλίζει βιβλία.
Αντίληψη – Συμπεριφορά – Επικοινωνία
• Καταλαβαίνει τις έννοιες «πάνω» και «κάτω».
• Περιεργάζεται τις εικόνες.
• Δίνει ένα φιλί, όταν του το ζητήσουν.
• Μιμείται εκφράσεις ενός ενήλικα.
• Προσπαθεί να επαναλάβει τις λέξεις που ακούει.
• Ονομάζει ή δείχνει οικεία αντικείμενα.
• Γνωρίζει το «όχι» και το «μη».
• Χαίρεται να βλέπει εικόνες.
13ος-15ος μήνας
Αδρή κινητικότητα
• Στέκεται μόνο του.
• Επιχειρεί τα πρώτα του βήματα.
• Πετά αντικείμενα.
Λεπτή κινητικότητα
• Τρώει με τα δάχτυλα.
• Κρατά μόνο του ένα ποτήρι.
• Ξεφυλλίζει βιβλία.
Αντίληψη – Συμπεριφορά – Επικοινωνία
• Καταλαβαίνει τις έννοιες «πάνω» και «κάτω».
• Περιεργάζεται τις εικόνες.
• Δίνει ένα φιλί, όταν του το ζητήσουν.
• Μιμείται εκφράσεις ενός ενήλικα.
• Προσπαθεί να επαναλάβει τις λέξεις που ακούει.
• Ονομάζει ή δείχνει οικεία αντικείμενα.
16ος-18ος μήνας
Αδρή κινητικότητα
• Από όρθιο κάθεται και ξανασηκώνεται χωρίς στήριξη.
• Ανεβαίνει σκαλοπάτια μπουσουλώντας.
• Τραβά ή σέρνει οτιδήποτε είναι δεμένο στην άκρη ενός σπάγγου.
• Περπατάει ελεύθερα.
• Μπορεί να ανέβει στο καρεκλάκι του μόνο του.
Λεπτή κινητικότητα
• Τρώει μόνο του με κουταλάκι τεμαχισμένες τροφές.
• Τραβάει γραμμές πάνω σε χαρτί.
• Προσπαθεί να πλυθεί με το σφουγγάρι.
• Μουτζουρώνει ένα χαρτί χρησιμοποιώντας το χέρι που προτιμάει.
• Χτίζει ένα πύργο με δύο – τρεις κύβους.
Αντίληψη – Συμπεριφορά – Επικοινωνία
• Μιμείται άλλα παιδιά.
• Μένει λίγη ώρα με γνωστά πρόσωπα.
• Λέει 3 – 4 κατανοητές λέξεις, αλλά καταλαβαίνει πολύ περισσότερες.
• Βλέπει με ενδιαφέρον ένα βιβλίο με εικόνες, γυρίζοντας πολλές σελίδες μαζί.
• Κρατάει ένα κουτάλι προσπαθώντας να φέρει φαγητό στο στόμα του.
• Σχηματίζει φράσεις με 1 – 2 λέξεις.
22ος-24ος μήνας
Αδρή κινητικότητα
• Κάνει μεγαλύτερα βήματα.
• Ανεβαίνει σκαλοπάτια σκαλί-σκαλί χωρίς στήριξη.
• Κάνει τούμπες στο πάτωμα.
• Πηδά από ένα χαμηλό σκαμνάκι.
• Κλωτσά και κυνηγά μια μπάλα.
• Ενδιαφέρεται για οχήματα με 4 τροχούς.
Λεπτή κινητικότητα
• Παίζει με το νερό και την άμμο.
• Ξεφυλλίζει βιβλίο με πιο λεπτά φύλλα.
• Βγάζει μόνο του τα εσώρουχα του.
• Λερώνεται ελάχιστα όταν τρώει μόνο του.
• Παίζει με πλαστελίνη και πηλό.
Αντίληψη – Συμπεριφορά – Επικοινωνία
• Ζωγραφίζει μια οριζόντια γραμμή μετά από υπόδειξη.
• Προσπαθεί να διηγηθεί τις εμπειρίες του.
• Προφέρει περίπου 20 διαφορετικές λέξεις.
• Παίζει με κούκλες.
• Βάζει σε σειρά 4 κύβους.
• Δείχνει 5 μέλη του σώματός του.
• Προσπαθεί να τραβήξει το ενδιαφέρον των παρόντων σε κάτι που το ενδιαφέρει.
25ος-30ος μήνας
Αδρή κινητικότητα
• Αν πέσει σηκώνεται μόνο του και συνεχίζει την πορεία του.
• Βαδίζει στις μύτες.
• Χοροπηδά αυτόνομα.
• Πηδά από χαμηλό ύψος και με τα 2 πόδια.
• Μεταφέρει αντικείμενα καθώς περπατά.
• Κάνει κούνια.
Λεπτή κινητικότητα
• Πλένει τα χέρια του με σαπούνι.
• Προσπαθεί να βάλει τα παπούτσια του.
• Τραβά γραμμές πάνω σε χαρτί.
• Προσπαθεί να διασταυρώσει κάθετες γραμμές.
Αντίληψη – Συμπεριφορά – Επικοινωνία
• Βοηθάει στο συγύρισμα του δωματίου.
• Μιλάει για τον εαυτό του («εγώ»).
• Ταξινομεί σωστά 3 χρώματα.
• Ρουφά με το καλαμάκι.
• Υπακούει σε 2 διαφορετικές εντολές ταυτόχρονα.
• Πίνει με φλυτζάνι.
• Ξεβιδώνει ένα απλό καπάκι.
• Ζητάει να το βάλουν για τσίσα και κακά όταν θέλει.
• Παίζει ευχαρίστως μόνο του, αλλά προτιμά να έχει κι έναν μεγαλύτερο δίπλα του.
• Κατανοεί 500 – 900 λέξεις.
• Έχει λεξιλόγιο έκφρασης 50 – 250 λέξεων (περίοδος ταχείας ανάπτυξης).
36ος μήνας
Αδρή κινητικότητα
• Η βάδιση «αυτοματοποιείται».
• Ανεβαίνει σκάλες.
• Κάνει ποδήλατο με 3 ρόδες.
• Πηδά πάνω από 1 εμπόδιο.
• Χορεύει.
• Τρέχει.
• Κατεβαίνει σκαλιά (σκαλί-σκαλί ή καθιστό).
• Στέκεται στο 1 πόδι για αρκετά δευτερόλεπτα.
• Σκαρφαλώνει παντού.
• Κάνει τσουλήθρα.
Λεπτή κινητικότητα
• Ξεκουμπώνει μεγάλα κουμπιά.
• Μπορεί να φορέσει μόνο του ένα απλό παντελόνι.
• Ζωγραφίζει και ονοματίζει τη ζωγραφιά του.
• Αρχίζει η χρήση μαχαιροπίρουνου.
• Περνά χάντρες μέσα από σπάγκο.
• Χτίζει πύργο με περισσότερους από 6 κύβους.
Αντίληψη – Συμπεριφορά – Επικοινωνία
• Τηρεί κανόνες παιχνιδιού.
• Εντάσσεται σε ομάδα.
• Ξεχωρίζει αγόρι – κορίτσι.
• Επαναλαμβάνει μια φράση με 4 – 5 λέξεις.
• Χρησιμοποιεί το «γιατί», «ποιος», «πότε», «πού».
• Κατασκευάζει «γέφυρα» με 3 κύβους.
3-4 ετών
Αδρή κινητικότητα
• Βελτίωση της ισορροπίας στην όρθια (μεταφέρει ποτήρι με νερό χωρίς να το χύσει).
• Χοροπηδά στο 1 πόδι (κάνει κουτσό).
• Πηδά από μεγαλύτερο ύψος.
• Κατεβαίνει σκάλες.
• Πετά την μπάλα ψηλά.
• Κάνει αλογάκι.
Λεπτή κινητικότητα
• Κόβει με ψαλίδι.
• Φτιάχνει απλές κατασκευές.
• Βελτιώνει τη χρήση μαχαιροπίρουνου.
• Αντιγράφει σωστά ένα σταυρό.
Αντίληψη – Συμπεριφορά – Επικοινωνία
• Συντροφικό παιχνίδι.
• Εκδηλώνει θυμό.
• Παίζει με αντικείμενα οικιακής χρήσης και με οικόσιτα ζώα.
• Ταξινομεί αντικείμενα.
• Ενδιαφέρεται για νέες λέξεις.
• Μπορεί να περιγράψει μία εικόνα.
• Τραγουδά απλά τραγούδια.
• Μπορεί να γδυθεί και να ντυθεί χωρίς πολλή βοήθεια.
• Ξέρει όνομα/επίθετο.
4-5 ετών
Αδρή κινητικότητα
• Εκτελεί πολλές κινήσεις ταυτόχρονα.
• Ανεβοκατεβαίνει σκάλες.
• Τρέχει γρήγορα.
• Παίζει σχοινάκι, πατίνια.
• Περπατά σε διάταξη.
Λεπτή κινητικότητα
• Ντύνεται μόνο του (κάπως αργά).
• Κάνει πολύπλοκες κατασκευές με συγκεκριμένο σχέδιο.
• Παζλ με 10 κομμάτια.
Αντίληψη – Συμπεριφορά – Επικοινωνία
• Ρωτάει επίμονα.
• Παίζει μ’ ένα αντικείμενο 10 – 15 λεπτά.
• Παιχνίδι με ρόλους.
• Υπερβάλει και καυχιέται για τον εαυτό του.
• Λέει μια ιστορία με τη σειρά.
• Μιμείται τις δραστηριότητες των ενηλίκων.
• Ξέρει τέσσερα βασικά χρώματα.
5-6 ετών
Αδρή κινητικότητα
• Πηδά πάνω από σχοινί που βρίσκεται στο ύψος του γόνατος του και με τα 2 πόδια.
• Χοροπηδά στο 1 πόδι πάνω από 5 φορές.
• Του αρέσει να σκαρφαλώνει παντού και να περνά μέσα από τούνελ.
Λεπτή κινητικότητα
• Χρησιμοποιεί ταυτόχρονα μαχαιροπίρουνο.
• Ντύνεται μόνο του (ανάλογα με το είδος του ρουχισμού).
• Χρησιμοποιεί εργαλεία για να φτιάξει πράγματα.
• Αντιγράφει σωστά τετράγωνο και αργότερα τρίγωνο.
Αντίληψη – Συμπεριφορά – Επικοινωνία
• Ομαδικά παιχνίδια.
• Μακριές διηγήσεις.
• Τραγουδά ολόκληρα τραγούδια.
• Παίζει κουκλοθέατρο.
• Συνεργάζεται σε ομάδα 3 – 6 ατόμων.
• Μπορεί να θυμάται τη διεύθυνσή του.
• Μιλά καθαρά, συνήθως χωρίς νηπιακούς ιδιωματισμούς.
• Πιθανόν να μπερδεύει τα γράμματα χ, ξ, ψ.
• Κάνει διάλογο για καθημερινές δραστηριότητες.
6-7 χρονών
Αδρή κινητικότητα
• Χοροπηδά σε μία ευθεία γραμμή.
• Χτυπά την μπάλα και την ξαναπιάνει.
• Μαθαίνει ποδόσφαιρο, τένις, κολύμπι.
• Κρέμεται και αιωρείται από μπάρες – κλαδιά.
• Πολλές κινήσεις του μοιάζουν με του ενήλικα.
Λεπτή κινητικότητα
• Αντιγράφει, χαράζει, συνδυάζει υλικά.
• Προσέχει τις λεπτομέρειες.
• Φτιάχνει κατασκευές.
• Ασχολείται με κάποιο θέμα για περισσότερα από 30 λεπτά.
Αντίληψη – Συμπεριφορά – Επικοινωνία
• Οργανώνει άλλα παιδιά σε παιχνίδι.
• Κατανοεί κανόνες δίκαιου παιχνιδιού.
• Άμιλλα στα ανταγωνιστικά παιχνίδια.
• Τραγουδά και χορεύει.
• Μιμείται την πραγματικότητα.
• Συζητά όπως οι ενήλικες.
Ανάπτυξη της ομιλίας
Από πολύ νωρίς το βρέφος διαθέτει την ικανότητα να ξεχωρίζει φωνητικούς ήχους. Δείχνει προτίμηση στην ανθρώπινη φωνή και αντιδρά κάνοντας κινήσεις με το σώμα του ως απάντηση στους ήχους που ακούει.
Μετά τους πρώτους μήνες αρχίζει να προφέρειτυχαίους συνδυασμούς φωνηέντων και συμφώνων, οι οποίοι σιγά-σιγά συναρμόζονται και διαμορφώνονται ανάλογα με τους ήχους του περιβάλλοντός του. Σημαντικό είναι να γνωρίζουμε ότι η αντίληψη προηγείται της έκφρασης, δηλαδή το βρέφος κατανοεί λέξεις πολύ πριν τις προφέρει. Στο τέλος του 1ου χρόνου υπακούει σε απλές εντολές, ξέρει το όνομα πολλών αντικειμένων και μπορεί να φτιάξει προτάσεις με μία – δύο λέξεις.
Προς το τέλος του 2ου χρόνου γίνεται ακόμη πιο σύνθετος ο λόγος του. Μπορεί να δημιουργήσει φράσεις δύο – τριών λέξεων και μερικά παιδιά αρχίζουν να χρησιμοποιούν και ρήματα.
Στον 3ο χρόνο πλουτίζεται πολύ το λεξιλόγιο, τόσο στο επίπεδο αντίληψης όσο και στο επίπεδο της έκφρασης του λόγου. Το παιδί αρχίζει και χρησιμοποιεί αντωνυμίες. Στο τέλος του 3ου χρόνου μπορεί να πει το όνομα αλλά και το επίθετό του, πόσο χρονών είναι κι αν είναι αγόρι ή κορίτσι. Γύρω στον 5° χρόνο το λεξιλόγιο είναι σύνθετο, πλούσιο και αρχίζει να αντιλαμβάνεται τις σχέσεις στο χώρο και στο χρόνο.
Η εξέλιξη της ομιλίας είναι εξατομικευμένη. Υπάρχουν παιδιά που έχουν μια ομαλή σταδιακή πορεία μέρα με τη μέρα, αλλά και παιδιά που για μεγάλα διαστήματα φαίνεται να μην προσθέτουν ούτε μια λέξη στο λεξιλόγιό τους, για να σας εντυπωσιάσουν κάποια στιγμή με νέες άφθονες λέξεις. Άλλα παιδιά στο τέλος του 3ου χρόνου μιλούν ακατάπαυστα και άλλα χρησιμοποιούν μόνο λίγες λέξεις. Άλλα γίνονται αμέσως αντιληπτά γιατί έχουν ρέοντα λόγο, ενώ άλλα έχουν ακατάληπτο λόγο, κάτι που είναι φυσιολογικό στη νηπιακή ηλικία και δεν αποτελεί πρόβλημα. Σ
ε γενικές γραμμές δεν είναι σκόπιμο να συγκρίνετε το παιδί με άλλα παιδιά. Παιδιά που μεγαλώνουν σε δίγλωσσο περιβάλλον έχει αποδειχθεί ότι προσακτούν αντανακλαστικά και τις δύο γλώσσες και τις αντιλαμβάνονται εξίσου καλά.
Βεβαίως παίζει σημαντικό ρόλο η ποσοτική και ποιοτική επίδραση στο παιδί.
Κοινωνική Ανάπτυξη
Η κοινωνική συμπεριφορά αναπτύσσεται από τα πρώτα μόλις στάδια της ζωής του βρέφους. Η ευαισθησία του σε ανθρώπινα ερεθίσματα το βοηθά να επικοινωνεί με τους ανθρώπους του περιβάλλοντος του.
Από τις πρώτες ώρες της ζωής δημιουργείται ένα «δέσιμο» ανάμεσα στους γονείς και στο νεογνό. Όμως, γενικά, οι πρώτες κοινωνικές συμπεριφορές (χαμόγελο, κλάμα, φωνητικοί ήχοι, προσήλωση προσοχής) του βρέφους απευθύνονται σε όλους όσους έρχονται σε επαφή μαζί του.
Καθώς αυτές οι κοινωνικές εκδηλώσεις και επαφές του πληθαίνουν και ενισχύονται κυρίως από τους γονείς ή κηδεμόνες του, δημιουργούνται «προσκολλήσεις». Ο όρος «προσκόλληση» χρησιμοποιείται για να εκφράσει το στενό δεσμό που δημιουργείται ανάμεσα στο βρέφος και σε συγκεκριμένα άτομα του περιβάλλοντός του. Εκδηλώνεται με τη δυσφορία του βρέφους όταν τα άτομα αυτά απομακρύνονται, τον εφησυχασμό του με την παρουσία τους και την κατεύθυνση της προσοχής και συμπεριφοράς του προς αυτά.
Οι υγιείς «προσκολλήσεις» χρειάζονται τρυφερούς γονείς, ευαίσθητους στις ανάγκες του βρέφους. Ασφαλώς η υπερβολή μπορεί να αποτελέσει έναν άλλο πυρήνα προβλημάτων.
Η υπερβολική προσκόλληση μπορεί να δημιουργήσει σχέση εξάρτησης και άγχους και να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην αυτοπεποίθηση και στην ανεξαρτησία του παιδιού καθώς μεγαλώνει. Θετικοί παράγοντες όπως η υπευθυνότητα, η φιλικότητα, η αγάπη, η αυτονομία και η αυτάρκεια προέρχονται από τρυφερά και σταθερά στις απόψεις και αποφάσεις τους άτομα του περιβάλλοντος, που επιβραβεύουν και ενθαρρύνουν τις αυτόνομες και υπεύθυνες συμπεριφορές.
Εκτός από τη σχέση με τους γονείς ή κηδεμόνες, ιδιαίτερη σημασία έχουν οι σχέσεις με άλλα παιδιά. Μέσα από τα παιχνίδια φαντασίας που τα παιδιά παίζουν μόνα τους ή με άλλα παιδιά, ασκούνται, αποκτούν νέες δεξιότητες, εναλλάσσουν ρόλους, ταυτίζονται με τους συνομήλικους και τα μεγαλύτερα παιδιά, εξωτερικεύουν συναισθήματα, ψάχνουν την ετεροεπιβεβαίωση, επικοινωνούν και μαθαίνουν να μοιράζονται τον πραγματικό τους κόσμο. Αρχικά λοιπόν το παιχνίδι είναι «παράλληλο». Γύρω στα τρία χρόνια βλέπουμε ότι τα παιδιά αρχίζουν να διαλέγουν συγκεκριμένους φίλους. Αποκτούν τους «καλύτερους» φίλους τους. Μέχρι τα τρία ή τέσσερα χρόνια τα παιδιά παίζουν μαζί, αλλά όχι μεταξύ τους. Το καθένα ουσιαστικά θέτει τους δικούς του κανόνες. Μετά συνήθως από αυτή την ηλικία το παιχνίδι γίνεται «συνεργατικό».
Στα σχολικά χρόνια τα παιδιά συνεχίζουν να διαμορφώνουν ιδιαίτερες φιλίες με συγκεκριμένα άτομα και ταυτόχρονα να μετέχουν σε μεγαλύτερες ομάδες. Στο δημοτικό οι ομάδες αυτές είναι συνήθως του ίδιου τύπου. Στην εφηβεία διευρύνονται και είναι τις περισσότερες φορές μικτές.
