Το παρήγορο είναι όχι το ότι ονειρεύονται οι μαθητές, εξάλλου τα όνειρα είναι συνυφασμένα με τα νιάτα και παραμένει πάντα νέος όποιος ονειρεύεται, αλλά το ότι ονειρεύονται το σχολείο! Το ονειρεμένο σχολείο όχι με τη έννοια του απραγματοποίητου, αλλά του ιδανικού πρέπει, σύμφωνα με τη γνώμη των μαθητών:
α. να προκαλεί το ενδιαφέρον τους (36,3%)
β. να είναι καθαρό, όμορφο, με πολύ πράσινο και υποδομή για άτομα με ειδικές ανάγκες (13,3%)
γ. να ενθαρρύνει το διάλογο και τις δημοκρατικές διαδικασίες, τη συνεργασία και την ομαδικότητα (9,3%)
δ. να οργανώνει εκδηλώσεις και εκπαιδευτικές εκδρομές για να καλλιεργούνται οι σχέσεις μεταξύ των μαθητών (8,5%)
ε. να καλλιεργεί την κρίση και να διδάσκει επαγγελματικό προσανατολισμό (5,2%)
στ. να διαθέτει σχολικό ψυχολόγο (4,4%)
ζ. να διαχειρίζεται με τον κατάλληλο τρόπο τα περιστατικά επιθετικής και βίαιης συμπεριφοράς (4,1%)
η. να διαθέτει εσωτερικό κανονισμό με καταγεγραμμένα τα όρια συμπεριφοράς, να στηρίζεται στο τρίπτυχο: καθηγητές – γονείς – μαθητές και να δίνει έμφαση στις τέχνες και τον πολιτισμό (3,3%)
θ. να είναι ανοικτό στην κοινωνία, να αποθαρρύνει την ανταγωνιστικότητα και να διαθέτει «παράλληλη στήριξη» για τους μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες (2,6%)
ι. να αντιμετωπίζει θετικά τη «διαφορετικότητα» (2,2%)
κ. να αξιολογεί την εκπαιδευτική διαδικασία (1,5%)
λ. να έχει προγράμματα ενισχυτικής διδασκαλίας (0,4%)
«Διαχείριση της βίας και της επιθετικότητας στο χώρο του σχολείου»
Τα χαρακτηριστικά αυτά αποτελούν την πρώτη επιλογή 270 μαθητών του Βαρβακείου Πειραματικού Γυμνασίου, οι οποίοι πήραν μέρος σε έρευνα με δομημένο ερωτηματολόγιο που πραγματοποιήθηκε τη σχολική χρονιά 2007-2008 στο πλαίσιο του προγράμματος Αγωγής Υγείας με θέμα «Διαχείριση της βίας και της επιθετικότητας στο χώρο του σχολείου».
Το ερωτηματολόγιο δημιουργήθηκε από μαθητές της ομάδας του προγράμματος και στόχευε στην ανάδειξη, με τη διαδικασία της επιλογής, της καταλληλότερης πολιτικής αντι-βίας για το σχολείο μας, στην αναζήτηση των χαρακτηριστικών του «ιδανικού» σχολείου και στη διερεύνηση των σχέσεων των μαθητών με τους συμμαθητές τους καθώς και με άλλους παράγοντες της σχολικής ζωής. Είχε προηγηθεί την προηγούμενη σχολική χρονιά, 2006-2007, μια άλλη έρευνα που είχε ως κύριο στόχο της τη «θερμομέτρηση» της βίας και των όψεών της στο σχολείο μας[1].
Τα χαρακτηριστικά του ιδανικού σχολείου
Θα αναφερθώ σε κάποιες σκέψεις που μου δημιούργησε η ανάγνωση των ποσοστών στο ερώτημα «ποια χαρακτηριστικά πιστεύεις ότι πρέπει να έχει το «ιδανικό» σχολείο» σε συνδυασμό με ποσοστά από απαντήσεις σε άλλες ερωτήσεις καθώς και από συζητήσεις με μαθητές.
Αναμενόμενο είναι η πρώτη επιλογή των μαθητών να έχει σχέση με το ενδιαφέρον που οφείλει να τους προκαλεί το σχολείο. Και όπως έδειξε η έρευνα στην ερώτηση «πού περνάς καλύτερα;», για τους μαθητές ενδιαφέρον δεν έχουν οι ώρες των μαθημάτων (μόνο το 3,3% των μαθητών έθεσε τις ώρες των μαθημάτων ως πρώτη επιλογή), αλλά οι εκδρομές του εξωτερικού (30,7%), τα διαλείμματα (25,2%) και οι εκδρομές του εσωτερικού (24,4%)[2]. Ίσως γιατί στη διδασκαλία των μαθημάτων δεν επιδιώκεται ή δεν έχει πλήρως επιτευχθεί η συνεργασία και η ομαδικότητα που ενθαρρύνουν την ανάγκη για επαφή με το συνομίληκο-συμμαθητή που έχει ο έφηβος. Πρέπει να γίνει κατανοητό πως εκείνο που προέχει για τον έφηβο, τουλάχιστον στα γυμνασιακά χρόνια, είναι το «χτίσιμο» της προσωπικότητάς του κι αυτό επιτυγχάνεται κυρίως μέσα από τις σχέσεις με τους συμμαθητές του. Το «χτίσιμο» αυτό δεν είναι εύκολη υπόθεση, αντιθέτως, σήμερα, είναι ένας δύσκολος και σκληρός αγώνας, τον οποίο συχνά, μάλλον από άγνοια, γονείς και εκπαιδευτικοί υποτιμούμε. Η ομάδα αποτελεί το στήριγμα, δημιουργεί ασφάλεια, τονώνει την αυτοπεποίθηση.
Γιατί ορισμένα παιδιά καταστρέφουν τους χώρους του σχολείου
Το δεύτερο κατά προτίμηση χαρακτηριστικό του «ιδανικού» σχολείου είναι το να είναι καθαρό, όμορφο, με πολύ πράσινο και με υποδομή για τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Σε όποιον δημιουργηθεί το ερώτημα «και τότε γιατί το καταστρέφουν;», μπορούμε να απαντήσουμε πως πρώτον δεν το καταστρέφουν όλοι και δεύτερον πως σ’ αυτούς που το καταστρέφουν θα πρέπει, αν τους εντοπίσουμε φυσικά, να αναζητήσουμε αίτια που έχουν να κάνουν και με την πλήξη που νιώθουν (καταστρέφουν αυτό που καταστρέφει τα όνειρά τους) και με τη βία που ενδεχομένως έχουν εισπράξει με τη μορφή ταπείνωσης ή υποτίμησης των ικανοτήτων τους από κάποιον καθηγητή (καταστρέφοντας ο μαθητής τα εργαλεία ή το χώρο μάθησης απορρίπτει πρόσωπα κι αντιλήψεις)[3].
Ο καθηγητής πρέπει να σέβεται την αξιοπρέπεια του μαθητή
Από την έρευνα και κυρίως από συνεντεύξεις μαθητών φάνηκε πως απαιτούνται ιδιαίτερη προσοχή και λεπτοί χειρισμοί στον τρόπο που αντιμετωπίζει ένας καθηγητής έναν μαθητή όταν τον επικρίνει[4]. «Η αξιοπρέπεια του παιδιού συχνά εξευτελίζεται με τις ποινές που του επιβάλλονται», αναφέρει σε άρθρο του για την «Κατάρτιση των εκπαιδευτικών στην πρόληψη των καταστάσεων βίας», o παιδίατρος και σύμβουλος του Πρύτανη Ακαδημίας της Lille, Jacques Fortin[5] και κυρίως με εκφράσεις του τύπου «είσαι ένα μηδενικό», όταν λέγονται μπροστά σε συμμαθητές του. Αλλά κι όταν επιβραβεύει ένα μαθητή πρέπει να είναι προσεκτικός ο καθηγητής διότι ο μαθητής κινδυνεύει να χαρακτηρισθεί «φυτό» ή «γλύφτης». Δεν ήταν λίγοι οι μαθητές που ανέφεραν σε συνεντεύξεις πως προσπαθούν να μην παίρνουν πολύ υψηλούς βαθμούς, για να μην τους επαινεί ο καθηγητής στην τάξη κι αναγκάσουν κάποιους να στραφούν εναντίον τους. Στο εξαιρετικό βιβλίο του Γκράχαμ Γκάρντνερ, «Ποιος είναι ο Έλιοτ;», εκδ. Ψυχογιός υπάρχει η χαρακτηριστική φράση: «Έκανε τα πάντα για να τον προσέχουν τόσο, ώστε να μην ξεχωρίζει, να ξεχωρίζει τόσο ώστε να μην τον προσέχουν», γιατί στο προηγούμενο σχολείο του ο Έλιοτ «είχε ξεχωρίσει με λανθασμένο τρόπο» και είχε πληρώσει πολύ ακριβά αυτή τη διάκριση.
Διάλογος και δημοκρατικές διαδικασίες στο σχολείο
Το «ιδανικό» σχολείο θα πρέπει να ενθαρρύνει το διάλογο και τις δημοκρατικές διαδικασίες. Το χαρακτηριστικό αυτό παίρνει την τρίτη θέση όσον αφορά την πρώτη επιλογή των μαθητών, κάτι που καταδεικνύει τη σπουδαιότητά του στη συνείδηση των μαθητών. Το διάλογο μεταξύ θύτη και θύματος, προκειμένου να επιλυθούν οι διαφορές μεταξύ τους προτείνουν και το 41,9% των μαθητών στην ερώτηση «ποιος είναι, κατά τη γνώμη σου, ο καλύτερος τρόπος για να αποτραπεί ένας πιθανός δράστης να ασκήσει βία για δεύτερη φορά». Ακολουθεί στην ερώτηση αυτή με ποσοστό 23% των μαθητών που το επέλεξαν η πρόταση: η επίλυση των διαφορών δράστη-θύματος με τη βοήθεια μαθητών-διαμεσολαβητών, δηλαδή μαθητών που ασκούν το ρόλο του διαιτητή και είναι ειδικά εκπαιδευμένοι σε θέματα διαχείρισης σχολικής βίας. Κι εδώ πρωταγωνιστεί ο διάλογος. Οφείλουμε οι εκπαιδευτικοί να δουλέψουμε πολύ σ’ αυτή κατεύθυνση, ίσως είναι η αιχμή του δόρατος για την αποφυγή βίαιων περιστατικών.
Δημιουργία κλίματος ασφάλειας προτεραιότητα κάθε σχολείου
Η δημιουργία κλίματος ασφάλειας για όλους τους μαθητές πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα κάθε σχολείου. Στο βιβλίο της καθηγήτριας Εγκληματολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Β. Αρτινοπούλου, «Βία στο σχολείο. Έρευνες και Πολιτικές στην Ευρώπη» (εκδ. Μεταίχμιο), υπάρχει η σημαντική δήλωση της πρώην Υπουργού Παιδείας και Εκπαίδευσης Ενηλίκων της Σουηδίας, Ingererd Warnersson: «όσο υπάρχει έστω και ένα παιδί που έχει κακοποιηθεί στο σχολείο, είτε ως αποτέλεσμα εκφοβισμού, σεξουαλικής παρενόχλησης, ρατσισμού ή άλλης μορφής βίας, τότε το σχολείο έχει αποτύχει. Οι διευθυντές, οι εκπαιδευτικοί και όλοι οι ενήλικες στο σχολείο, σε συνεργασία με τους γονείς, διάφορους οργανισμούς και άλλους πρέπει να κάνουν οτιδήποτε μέσα στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους, για να υποστηρίξουν τις θεμελιώδεις δημοκρατικές αρχές στο σχολείο και τα δικαιώματα του παιδιού».
Ένα πληκτικό και βαρετό σχολείο μπορεί να το υπομείνει ο μαθητής. Δώδεκα χρόνια είναι, θα περάσουν. Πώς μπορεί να υπομείνει όμως τα χτυπήματα σε διάφορα σημεία του σώματος, τις απειλές, τις βρισιές, τα παρατσούκλια, τον εξευτελισμό, την ταπείνωση, την απομόνωση, την περιθωριοποίηση, την υποτίμηση;
Οι αξιέπαινες προσπάθειες των ίδιων των παιδιών
Για το χοντρό μαθητή, για το παιδί που τραυλίζει, για τον μικροκαμωμένο, για το παιδί που η οικονομική κατάσταση της οικογένειάς του δεν του επιτρέπει να ντυθεί με μάρκες ρούχων, για το μετανάστη μαθητή, για τον εσωστρεφή μαθητή, αλλά και για κάθε μαθητή που δεν επιθυμεί να ακολουθήσει τη «μάζα», αυτούς δηλαδή που σε κάθε σχολείο επιβάλλουν το μαθητικό στυλ, και υποφέρει σιωπηλά, η ομάδα του προγράμματος για τη διαχείριση της επιθετικότητας και της βίας στο χώρο του σχολείου δημιούργησε ένα φυλλάδιο, στο οποίο συμπύκνωσε τις μέχρι τώρα δράσεις της. Στην πρώτη σελίδα παρουσιάζεται ένα κακοποιημένο παιδί, έργο της μαθήτριας της Β’ Λυκείου Αντιγόνης Τσαγκαροπούλου και τρεις στόχοι, εμπνευσμένη επιλογή του γραφίστα που επιμελήθηκε το φυλλάδιο, κ. Σπύρου Παρασκευόπουλου. Στη δεύτερη, ένας ορισμός της σχολικής βίας και οι μορφές της (λεκτική, σωματική, ψυχολογική, σεξουαλική κα η βία με οικονομικά κίνητρα). Στην τρίτη και τέταρτη σελίδα απλώνεται το ευφυές κόμικ που ζωγράφισαν η Αντιγόνη Τσαγκαροπούλου και η Δανάη Τσάκλα (μαθήτριες Β’ Λυκείου). Το κόμικ φιλοτεχνήθηκε πάνω στο σενάριο που έγραψε η Ειρήνη Σταματίου (μαθήτρια της Α’ Λυκείου) και αφορά μια κλασική περίπτωση σχολικής βίας με δράστη τον ωραίο, cool και μάγκα του σχολείου (εδώ τον ενσαρκώνει ο Σιλβέστερ), με τις επιτυχίες στα κορίτσια, αλλά και με το εκρηκτικό ταμπεραμέντο και θύμα τον μικροσκοπικό μαθητή, με το μη επιδεικτικό ντύσιμο (τον ενσαρκώνει ο Τουίτι), ο οποίος όμως με μια έξυπνη κίνηση, αποτέλεσμα ψυχραιμίας, καταφέρνει να αντιστρέψει το κλίμα προς όφελός του και να κερδίσει το θαυμασμό των κοριτσιών. Στην πέμπτη σελίδα η Ειρήνη Σταματίου συγκέντρωσε τα όσα συζητήθηκαν στις συναντήσεις της ομάδας και τα κωδικοποίησε. Προτείνονται λοιπόν επιγραμματικά 10 τρόποι, ώστε να αποφύγει να γίνει κάποιος μαθητής θύμα σχολικής βίας.
- Μην αφήνεις κανένα να ορίζει τη ζωή σου. Αντίδρασε!
- Τόλμησε να πεις στο δράστη ότι ξεπέρασε τα όρια.
- Κοίταξε το δράστη κατά πρόσωπο και δες πόσο αδύναμος είναι.
- Μη φοβάσαι να μιλήσεις για το πρόβλημά σου.
- Μην ντρέπεσαι γι’ αυτό που είσαι.
- Μην κλείνεσαι στον εαυτό σου. Γίνε κοινωνικός
- Μην υποκύπτεις στις απειλές του δράστη.
- Μην επηρεάζεσαι από αρνητικά σχόλια για την εμφάνισή σου.
- Μην αδρανείς. Μην ανέχεσαι. Μη φοβάσαι. Φώναξε!
- Πίστεψε στον εαυτό σου και στη δύναμή σου!
Το φυλλάδιο αυτό μοιράσθηκε σε όλους τους μαθητές του Γυμνασίου.
Ευχαριστίες
Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς όλους τους μαθητές και τις μαθήτριες της ομάδας (οι πιο πολλοί από αυτούς είναι τώρα μαθητές του Λυκείου), αγαπημένους συναδέλφους – συνεργάτες σ’ αυτό το πρόγραμμα, τον κ. Θεοτοκάτο καθηγητή Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής, την κ. Καραντώνη, καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής την κ. Λυκούδη καθηγήτρια Καλλιτεχνικών, τον κ. Λυμπέρη καθηγητή Μουσικής, τον Διευθυντή του Λυκείου κ. Μάντζο με τον οποίο συνεργασθήκαμε όταν ήταν υποδιευθυντής στο Γυμνάσιο και την κ. Ρουμπέα καθηγήτρια Φυσικό του Λυκείου, το Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων του Γυμνασίου και ιδιαιτέρως την κ. Αναστασία Παπακωνσταντίνου για την καθοριστική συμβολή της στη δημιουργία και την καταχώρηση στοιχείων στο SPSS (το οποίο παρεμπιπτόντως θα αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του σχολείου μας) και την πρώην μαθήτριά μου και άρτι πτυχιούχο του τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου, Κωνσταντίνα Νέζη, που επίσης βοήθησε στην καταχώρηση. Τέλος, ευχαριστώ την εκπαιδευτικό και σχολική ψυχολόγο Ίρια Καμπούκου για τα βιωματικά εργαστήρια, τη Φιλόλογο Φοίβη Λιακοπούλου για την παρουσίαση της προγράμματος αντι-βίας «no blame» και τους πανεπιστημιακούς καθηγητές Β. Αρτινοπούλου, Γ. Πανούση και Ιω. Τσίγκανου για τις εποικοδομητικές συζητήσεις τους με τους μαθητές της ομάδας.
[1] Το 79,9% των μαθητών έχουν υπάρξει μάρτυρες σχολικής βίας, σωματικής κυρίως μορφής, το 57,6% έχει υποστεί λεκτική, ως επί το πλείστον, βία και το 30,6% έχει ασκήσει λεκτική κατά κύριο λόγο βία. Σημαντικό είναι το ποσοστό των μαθητών που έχουν υποστεί ψυχολογική βία (για παράδειγμα 59,6% των μαθητών που έχουν υπάρξει θύματα δηλώνουν ότι έχουν δεχθεί προσβολές και το 31,9% υποτίμηση ικανοτήτων). Σεξουαλικά ταπεινωτικά σχόλια έχει δεχθεί το 12,7% των μαθητών-θυμάτων. Η άσκηση βίας προκαλεί κατ΄ εξοχήν θυμό, εκνευρισμό (75,3%) και τάση για εκδίκηση στα θύματα (47%). Οι θύτες συνήθως μετανιώνουν και δε θέλουν να το ξανακάνουν (47,7%). Παραπάνω από το μισό του συνόλου των μαθητών που πήραν μέρος στην έρευνα (55,2%) δηλώνει πως η εκδήλωση φαινομένων βίας καλλιεργεί κλίμα ανασφάλειας, η οποία όμως, κατά τη γνώμη τους, είναι αντιμετωπίσιμη.
[2] Ακολουθούν τα πολτιστικά/περιβαλλοντικά και Αγωγής Υγείας προγράμματα (7,8%) και οι εκπαιδευτικές επισκέψεις (4,4%)
[3] Γ. Πανούσης, Η βία στα σχολεία: Double Face, Σύγχρονη Εκπαίδευση, 1995, 79-81.
[4] Στην ερώτηση «ποια, κατά τη γνώμη σου, συμπεριφορά καθηγητή/τριας ενοχλεί τους μαθητές», 25,6% ανέφερε «όταν τους προσβάλλει», 18,9% «όταν τους υποτιμά», 16,7% «όταν τους στιγματίζει», 11,5% «όταν αδιαφορεί γι’ αυτούς», 9,6% «όταν τους θίγει», 8,1% «όταν τους διαπομπεύει» κι 1,9% «όταν τους αποκλείει από σχολικές δραστηριότητες».
[5] Jacques Fortin, Γάλλος Παιδίατρος, Σύμβουλος του Πρύτανη Ακαδημίας της Lille (Μπεζέ 1998, 97)
Μαίρη Μπελογιάννη
Φιλόλογος, Δρ.αρχαιολογίας
Βαρβάκειο Πειραματικό Γυμνάσιο
