Ένας ιστορικός ιατρικής, ο “Indiana Jones” του πράσινου θησαυρού της Ελλάδας

26-12-2016

Θα μπορούσε να είναι ο “Indiana Jones” της Μεσογείου! Ένας ιστορικός της ιατρικής που ψάχνει εδώ και τριάντα χρόνια να βρει θησαυρούς, όχι σε κάποια κιβωτό αλλά σε ελληνικά χειρόγραφα που βρίσκονται σε όλα τα μέρη του κόσμου. Οι θησαυροί αυτοί δεν είναι χρυσοί αλλά πράσινοι! Είναι η φύση της ελληνικής γης και τα μυστικά της που φτάνουν σε εμάς μέσα από αρχαία χειρόγραφα από τα βάθη των αιώνων. Μυστικά που αφορούν ασθένειες που δεν έπαψαν ποτέ να απασχολούν τους ανθρώπους από τα χρόνια του Ιπποκράτη μέχρι σήμερα.

Ο γεννημένος στο Βέλγιο, καθηγητής – ιστορικός της ιατρικής και ερευνητής των ιατρικών παραδόσεων της Μεσογείου στην Αμερική, Alain Touwaide, ιδρυτής του Ιδρύματος για την προστασία και τη διαφύλαξη των ιατρικών παραδόσεων, Institute for the preservation of medical traditions και ερευνητής για χρόνια λίγο παλιότερα στο Smithsonian Institution το ιδρύμα που συγκροτείται από 19 βασικά μουσεία και 9 Ερευνητικά Κέντρα και επιχορηγείται από το Αμερικανικό Κογκρέσο, είναι μία ιδιαίτερη περίπτωση επιστήμονα.

Όχι για το βαρύ και πολυσέλιδο βιογραφικό του ούτε για την πιστοποίηση του σε 12 γλώσσες μεταξύ των οποίων τα ελληνικά και τα αρχαία ελληνικά, όπως αναφέρει για αυτόν το WikiPedia. Ούτε επειδή ενδεχομένως γνωρίζει τι “έπαιρνε” ο Ιπποκράτης όταν είχε …πονοκέφαλο, ούτε ακόμη επειδή έχει κάνει «φύλλο και φτερό» το έργο του Θεόφραστου πατέρα της βοτανικής και συνεχιστή του Αριστοτέλη.

Ο κος Alain Touwaide δεν περιορίστηκε στην αρχαιότητα, αφού η μελέτη του διατρέχοντας όλους τους αιώνες μέχρι τις μέρες μας, έρχεται ως αποτέλεσμα μιας κοπιαστικής εργασίας τριάντα χρόνων σε ολόκληρο τον κόσμο, να μας παρουσιάσει ταξινομημένα και συγκρινόμενα με τα αντίστοιχα λατινικά και αραβικά όλα τα ελληνικά χειρόγραφα που αναφέρουν οτιδήποτε έχει σχέση με την ιατρική και τη θεραπευτική αξία των φυτών.

Βραβευμένος πρόσφαστα από το ίδρυμα Ωνάση για την εργασία του στα ελληνικά “γιατροσόφια” σε αρχαία χειρόγραφα, ο κος Τouwaide, μετά από μία διάλεξη που έδωσε στο μεταπτυχιακό τμήμα για την ιστορία της Υγείας στη Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ και λίγο πριν εξαφανιστεί στα αρχεία τη Εθνικής Βιβλιοθήκης και του Ιδρύματος Εθνικών Ερευνών όπου συνεχίζει τη μελέτη του, μίλησε στο Healthview για αυτό το κυνήγι του αρχαίου θησαυρού που έχει γίνει για αυτόν και τη σύζυγό του Emanuela Appetiti κοινωνιολόγο- ανθρωπολόγο, έργο και σκοπός ζωής.

Μελετώντας τα ευρήματα

Μελετώντας τα χειρόγραφα

Πως αποφασίσατε να ασχοληθείτε με την ιστορία της Υγείας επικεντρώνοντας στις ιατρικές παραδόσεις της Ελλάδας και εν γένει της Μεσογείου;

Προέρχομαι από οικογένεια φαρμακοποιών και παρότι έχω κάνει κλασικές σπουδές πάνω στη Βυζαντινολογία και στον Αραβικό κόσμο αποφάσισα από το 1973 να επικεντρωθώ στην ιστορία της φαρμακολογίας και της ιατρικής. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε καμία επιστημονική ιστορική προσέγγιση της ιατρικής εκτός από τη λογοτεχνική προσέγγιση των αρχαίων κειμένων που αναφέρονταν σε ιατρικά θέματα. Υπήρχε η αντίληψη ότι πέρα από τη λογοτεχνική τους αξία η μελέτη αυτών των κειμένων ήταν άνευ σημασίας για την επιστήμη όμως εγώ πίστεψα και πιστεύω ότι όλη αυτή η γνώση που διατηρήθηκε ανά τους αιώνες και περνούσε από γενιά σε γενιά δεν ήταν δυνατόν να μην έχει αξία. Απλώς έπρεπε να βρεθεί το κλειδί που θα ξεκλειδώσει τις πόρτες που οδηγούν σε μονοπάτια γνώσης στα οποία η επιστήμη σήμερα πρέπει και οφείλει να στηριχτεί.

Ποιο είναι το κλειδί που βρήκατε;

Το κλειδί, είναι ο τρόπος προσέγγισης αυτών των κειμένων και αυτός δεν πρέπει να είναι μονοδιάστατος. Εάν θέλουμε να φτάσουμε στην αληθινή γνώση που περιέχουν αυτά τα κείμενα δεν αρκούν η φιλολογία και η ιστορία, θα πρέπει να επιστρατεύσουμε και μεθοδολογίες άλλων επιστημών, της βοτανολογίας της ιατρικής της ανθρωπολογίας της εθνοφαρμακολογίας και της εθνοβοτανολογίας.

Επίσης και σε επίπεδο ερμηνείας χρειάζεται να επιστρατεύσεις πολλές φορές και τη λογική και τη φαντασία. Θα σας αναφέρω το παράδειγμα της ίριδας στην οποία αποδίδονταν θερμαντικές ιδιότητες. Πως είναι δυνατόν ένα φυτό να είναι θερμαντικό; Εντούτοις στη μοντέρνα φαρμακολογία η ίριδα παρουσιάζεται ως καθαρτικό. Εντρυφώντας και συγκρίνοντας αυτές τις δύο πληροφορίες, διαπιστώνουμε ότι οι θερμαντικές ιδιότητες είναι ένα τρόπος για να περιγράψουν στην αρχαιότητα, ότι το φυτό προκαλεί εξάτμιση των υγρών, επιταχύνοντας την απομάκρυνση τους από το σώμα. Με άλλα λόγια, πολλές φορές η επιστημονική πληροφορία στα αρχαία κείμενα δίνεται μεταφορικά και πρέπει εμείς να την αποκαλύψουμε.

Πόσο επίμονη είναι η διαδικασία συλλογής όλων αυτών των μαρτυριών στα αρχαία κείμενα και σε ποια κυρίως αρχαία κείμενα αναφέρεσθε;

Το να ταξιδεύεις σε ολόκληρο τον κόσμο εδώ και τριάντα χρόνια και να ψάχνεις στις βιβλιοθήκες από τις μεγαλύτερες μέχρι τις μικρότερες, βιβλιοθήκες που μπορεί να βρίσκονται σε ένα μοναστήρι με έναν μοναχό επειδή έχεις μια πληροφορία ότι εκεί μπορεί να εντοπίσεις ένα αρχαίο χειρόγραφο με κάποιο ιατρικό κείμενο, αυτή είναι μια διαδικασία που σίγουρα θέλει υπομονή επιμονή και απαιτεί χρόνο και κόπο.

Αναρωτιέμαι τι αντιμετώπιση είχατε από αυτούς τους ανθρώπους που χτυπούσατε την πόρτα τους και ζητούσατε να ερευνήσετε τα αρχεία τους.

Να σας πω…Θυμάμαι μία περίπτωση το 1978, που είχα νοικιάσει ένα αυτοκίνητο και είχα διανύσει όλο το θεσσαλικό κάμπο για να ανέβω στην πλαγιά του βουνού και να πάω σε μία μονή κοντά στη λίμνη Πλαστήρα. Φτάνω γύρω στο μεσημέρι. Χτυπάω την πόρτα της μονής και περιμένω αλλά δε μου ανοίγει κανείς, ξαναχτυπάω τίποτε. Παρατηρώ όμως ότι λειτουργεί ο μετρητής του ηλεκτρικού ρεύματος και καταλαβαίνω ότι υπάρχει άνθρωπος μέσα, οπότε περιμένω κάμποσο ακόμη έξω από τη μονή και μετά ξαναχτυπάω. Μου ανοίγει τότε κάποιος οικονόμος που όμως δε με αφήνει να περάσω μέσα, μέχρι να ξυπνήσει ο ηγούμενος της μονής. Επιτέλους κάποια στιγμή ξύπνησε ο ηγούμενος και μπόρεσα να μπω στο μοναστήρι και αφού εξήγησα το λόγο της επίσκεψης μου είχα τελικά μία θερμή υποδοχή με νερό σταφύλια και φυσικά «λουκουμάκι». Αυτό που θέλω να πω, είναι ότι για να κάνεις τη δουλειά σου πρέπει να κερδίσεις την εμπιστοσύνη αυτών των ανθρώπων. Να τους πείσεις, ότι δεν έφτασες μέχρι εκεί για να υπεξαιρέσεις βιβλία και κειμήλια που αυτοί έχουν υποχρέωση να φυλάνε. Αυτό θέλει υπομονή αλλά όσο δύσκολη και εάν είναι αυτή η διαδικασία είναι επίσης και συναρπαστική.

Πως μπορείτε να είστε σίγουρος ότι έχετε μελετήσει όλα τα χειρόγραφα;

Η αλήθεια είναι ότι δε μπορώ η έρευνα δε σταματάει ποτέ. Όμως θα πρέπει να κάνουμε έναν διαχωρισμό. Μιλάμε για τα χειρόγραφα πριν από το 16ο αιώνα και τα χειρόγραφα μετά από το 1600. Έχοντας ως ορόσημο το 1453 ξέρουμε ότι μετά την άλωση της Πόλης , πολλοί βυζαντινοί μετακινήθηκαν προς τη δύση παίρνοντας μαζί και τα βιβλία τους, τα οποία τον πρώτο καιρό αντέγραφαν με το χέρι. Στη συνέχεια όμως με την ανακάλυψη της τυπογραφίας, η χειρόγραφη αντιγραφή των κειμένων σιγά σιγά, αρχίζει να εκλείπει και φτάνουμε στα τέλη του 16ου αιώνα, οπότε ξέρουμε ότι αυτή πρακτική σταματάει εντελώς. Στον ελληνικό κόσμο όμως κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας οι ‘Ελληνες συνεχίζουν να γράφουν με το χέρι και αυτά τα κείμενα που μεταφέρουν γνώσεις και παραδόσεις αιώνων περνάνε από γενιά σε γενιά και παραμένουν συνήθως στα σπίτια. Αυτά είναι τα γιατροσόφια που μπορεί σήμερα να είναι διασκορπισμένα οπουδήποτε και για αυτά δεν υπάρχουν ούτε κατάλογοι ούτε λίστες. Για αυτά δε μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι τα έχουμε εντοπίσει όλα.

 Στα ίχνη των ¨πράσινων θησαυρών"Έχω λοιπόν τη βεβαιότητα, ότι έχω βρει όλα τα χειρόγραφα πριν από το 1600 αλλά δεν είμαι σίγουρος για μετά. Μάλιστα, όταν ξεκίνησα την έρευνα υπήρχε η αντίληψη ότι είχαμε να κάνουμε με 200-400 χειρόγραφα, η έρευνα ανέδειξε τελικά γύρω στα 800.

Τι μυστικά ακαλύψατε σε αυτά τα 800 χειρόγραφα;

Τα μυστικά έρχονται στην επιφάνεια από τη συγκέντρωση, τη σύνθεση, το συσχετισμό, τη συγκριτική μελέτη των πληροφοριών και κυρίως την επαναληψιμότητα των πληροφοριών που φέρουν αυτά τα χειρόγραφα μέσα στο χρόνο και στον τόπο. Όταν βρίσκεις μία μαρτυρία για τις ιδιότητες ενός φυτού να επαναλαμβάνεται και να μεταφέρεται στους αιώνες και επί πλέον συναντάς την ίδια πληροφορία και σε άλλα κείμενα που εντοπίζεις σε άλλα μέρη στην ευρύτερη περιοχή, τότε αυτό έχει αξία.

Το να πέφτεις σε ένα «γιατροσόφι» που βρίσκεις σε μια βιβλιοθήκη στην Κέρκυρα και που σου περιγράφει κάποιες θεραπευτικές ιδιότητες που έχουν οι πευκοβελόνες, εάν δεν καταφέρεις να εντοπίσεις παρόμοιες πληροφορίες σε άλλα χειρόγραφα τότε το πιο πιθανό είναι η πληροφορία που εσύ θεωρείς μυστικό να είναι άνευ σημασίας.

Πιστεύετε ότι οι γνώσεις που φέρουν αυτά τα χειρόγραφα θα μπορούσαν να βοηθήσουν τη σύγχρονη ιατρική και φαρμακολογία αλλά και να δώσουν αξία στην ελληνική οικονομία;

Όλες αυτές οι γνώσεις σχετικά με το θησαυρό της ελληνικής γης μπορούν να γίνουν σημαντική αφετηρία για τη σύγχρονη φαρμακολογία. Με την προϋπόθεση όμως ότι οι ιδιότητες των φυτών που αναφέρουν τα χειρόγραφα θα αποδειχθούν εργαστηριακά με τις απαραίτητες κλινικές μελέτες. Οι κλινικές έρευνες, όσο χρονοβόρες και δύσκολες και εάν είναι, επιβάλλονται για να αποδειχθούν οι θεραπευτικές ιδιότητες αυτών των φυτών τουλάχιστον όπως αναφέρονται στα αρχαία χειρόγραφα.

Και έρχομαι στο δεύτερο σκέλος της ερώτησης σας που αφορά την οικονομία. Είναι αναγκαίο να υπάρχει μία επιχειρηματική φόρμουλα, προκειμένου και να σχεδιασθούν οι απαραίτητες επιχειρηματικές δράσεις που θα δώσουν σε όλη αυτή την γνώση οικονομική αξία.

Για να είμαστε σοβαροί όμως , αυτό θα πρέπει να στηριχθεί σε τρεις άξονες στην επιστημονική έρευνα στην τεκμηρίωση αλλά και σε ένα επιχειρηματικό πλάνο.

Όμως αυτή τη στιγμή ρωτάτε έναν επιστήμονα. Μπορώ να σας απαντήσω για την έρευνα αυτή είναι η δουλειά μου και ξέρω να την κάνω, αλλά δε μπορώ να σας παρουσιάσω ένα επιχειρηματικό πλάνο που θα έφερνε προστιθέμενη οικονομική αξία σε μία επιστημονική μελέτη τριάντα χρόνων. Είμαι όμως πρόθυμος να συνεισφέρω, γιατί έχω την πεποίθηση ότι η Ελλάδα έχει έναν κρυμμένο πράσινο θησαυρό και δεν τον έχει ακόμη εκμεταλλευτεί, όπως θα έπρεπε όχι μόνο για τους Έλληνες αλλά και για όλο τον κόσμο.

Θεωρείτε ότι η χώρα μας είναι πιο προνομιούχα από άλλες χώρες της Μεσογείου όσον αφορά την πανίδα της;

Ασφαλώς! Έχετε την πλουσιότερη χλωρίδα τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα και επί πλέον τον ήλιο και τη θάλασσα. Δεν έχετε όμως αυτό που θα λέγαμε βοτανολογική κουλτούρα. Οι Έλληνες, πρέπει κάποτε να μάθουν τι θησαυρό έχουν και να τον βάλουν στα σπίτια τους. Μιλάμε πολύ και δικαίως για πολιτιστική για καλλιτεχνική για αρχαία κληρονομιά,αλλά όμως ποιος αναφέρεται στην εξαιρετικά πολύτιμη βοτανολογική κληρονομιά. Είναι εκπληκτική η ελληνική φύση και όμοια της, δεν υπάρχει πουθενά στον κόσμο. Τα δημαρχεία της χώρας θα έπρεπε είχαν το δικό τους βοτανικό κήπο με βότανα και φυτά της περιοχής, για να μάθουν οι άνθρωποι να αναγνωρίζουν τα φυτά τους και να εκτιμούν το φυσικό τους πλούτο.

Εσείς είστε κάτοχος μιας μεγάλης συλλογής φυτών. Πως βρέθηκε αυτή η συλλογή στα χέρια σας;

Πριν μερικά χρόνια δέχθηκα ένα τηλεφώνημα από ένα άγγλο ερασιτέχνη που είχε αφιερώσει τη ζωή του στη συλλογή φυτών, τον οποίον συμβούλευσαν να απευθυνθεί σε μένα διότι ήθελε να συνταξιοδοτηθεί και τον ενδιέφερε κάποιος να αναλάβει αυτή τη συλλογή, που για αυτόν ήταν έργο ζωής. Φυσικά και δέχθηκα να αναλάβω τη συλλογή και τώρα είμαι κάτοχος περίπου 750 ειδών που σημαίνει γύρω στα 3.500 δοχεία από 5 έως 50 λίτρων. Η συλλογή «μετακόμισε» από την Αγγλία στην Ιταλία αλλά θα ήθελα στο μέλλον να μπορούσα να τη μεταφέρω στην Ελλάδα. Θα ήθελα να φτιάξω στη χώρα σας, τον “Κήπο του Θεόφραστου” που είναι ο πατέρας της βοτανικής, ενδεχομένως στην Ερεσσό της Μυτιλήνης ή στην Κρήτη μέρη με ιδιαίτερα πλούσια χλωρίδα.

Το “πράσινο θησαυροφυλάκιο”

Έχετε γεννηθεί στο Βέλγιο, έχετε έδρα την Ουάσιγκτον, διδάσκετε στην Καλιφόρνια και στον Καναδά, αλλά μιλάτε με τόσο πάθος για την Ελλάδα που δε μπορώ να μη σας ρωτήσω, θα θέλατε να έρθετε να ζήσετε στην Ελλάδα;

Αγαπώ την Ελλάδα και πιστεύω ότι όσο γενναιόδωρη είναι η φύση στη χώρα αυτή, άλλο τόσο είναι και οι άνθρωποι της. Μ’ ενδιαφέρει πολύ ,έπειτα από τόσα χρόνια μελέτης να μεταφέρω αυτή τη γνώση στην επόμενη γενιά. Θα ήθελα να μπορούσα να διδάσκω 6 μήνες στην Ελλάδα και 6 μήνες στην Αμερική και να παίρνω τους έλληνες φοιτητές και να τους πηγαίνω στην Αμερική και να φέρνω τους αμερικανούς εδώ για να γνωρίζουν τον φυσικό πλούτο που έχει η χώρα σας ο οποίος δεν περιορίζεται στο καταπληκτικό ελαιόλαδο που αναγνωρίζεται ως το καλύτερο λάδι του κόσμου.

Ξέρετε, του λέω γνωρίζοντας ότι τον είχα καθυστερήσει από τη μελέτη του και θα έπρεπε να τελειώσουμε, μιλώντας για πλούτους και  κρυμμένους θησαυρούς,  μου φέρνετε στο μυαλό έναν κινηματογραφικό ήρωα, σκέφτομαι μάλιστα να το βάλω και τίτλο στη συνέντευξή μας “Ο Indiana Jones της Μεσογείου”.

Νομίζετε, μου απαντάει γελώντας ο κος Touwaide, “ίσως και να νιώθω λίγο σα τον Indiana Jones αλλά και σαν τον Ηρακλή Πουαρώ” και προσθέτει: “Κάνω σίγουρα επιτόπια έρευνα εκτός εργαστηρίου όπως ο Indiana Jones αλλά και  έλεγχο εξονυχιστικό όπως έκανε ο Ηρακλής Πουαρώ“!


O Alain Touwaide  θα παραδώσει διάλεξη στις 30 Ιουνίου στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη στην Οδό Πολέμου 9. 

 

Βάννα Κεκάτου