Η ιστορία των εμβολίων από τον 18ο αιώνα έως σήμερα
Ποια επιδημία αποτέλεσε τη μάστιγα της μεσαιωνικής Ευρώπης και θέρισε εκατομμύρια ανθρώπους; Πώς χρησιμοποιήθηκε ως βιολογικό όπλο εναντίον των εχθρών;
Ο Ιατρός Νίκος Περσιάνης ξεδιπλώνει την ιστορία των εμβολίων και τις μεγάλες επιδημίες που συνέβαλαν στην ανάπτυξή τους.
Πανώλη
Οι 3 μορφές της πανώλης (βουβωνική, σηψαιμική και πνευμονική) πρωτοεμφανίστηκαν στην κεντρική και νοτιοδυτική Ασία. Από εκεί εξαπλώθηκαν στην Αφρική και ακολούθως σε όλο τον κόσμο.
Ιστορικά η βουβωνική πανώλη είναι γνωστή ως ο «μαύρος θάνατος».
Η πρώτη επιδημία πανώλης που αναφέρεται στην Ιστορία συνέβη στα μέσα του 11ου αιώνα π.Χ. και περιγράφεται στην Εβραϊκή Βίβλο (Tanakh) μετά την κλοπή από τους Φιλισταίους της Κιβωτού της Διαθήκης, που κατασκεύασε ο Μωυσής κατ΄ εντολή του θεού.
Αναφορά γίνεται επίσης από τον Ιπποκράτη, ο οποίος παρατήρησε ότι οι σιδηρουργοί λόγω της πυράς προσβάλλονταν λιγότερο από τους άλλους και συνέστησε να αποτεφρώνονται οι νεκροί.
Τον 1ο αιώνα μ.Χ. ο Έλληνας ανατόμος Ρούφων ο Εφέσιος, αναφέρεται σε επιδημία που ξέσπασε στη Λιβύη, την Αίγυπτο και τη Συρία και τη χαρακτηρίζει σαν «λοιμώδη, θανατοδεστάτη και οξυτάτη». Αναφέρεται σε δύο Έλληνες ιατρούς της εποχής εκείνης, τον Διοσκουρίδη και τον Ποσειδώνιο από την Αλεξάνδρεια, που τη χαρακτήρισαν σαν «σφόδρα κακοήθη» και την περιέγραψαν λεπτομερώς.
Η επόμενη επιδημία, γνωστή και ως λοιμός του Ιουστινιανού, συνέβη το 541–542 μ. Χ. στη Κωνσταντινούπολη εξαιτίας ενός φορτίου σιταριού που εισήχθη από την Αίγυπτο. Μαζί με το φορτίο αυτό μεταφέρθηκαν και χιλιάδες ποντικοί και ψύλλοι. Ο απολογισμός ήταν το 40% του πληθυσμού της πόλης να χάσει τη ζωή του.
Από εκεί επεκτάθηκε σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο, όπου έχασε τη ζωή του το 25% του πληθυσμού. Το 588 μ.Χ. συνέβη ακόμα μία μεγάλη επιδημία στις χώρες της Μεσογείου και της βορείου Αφρικής.
Η επιδημία σχετιζόταν με τις αραβικές κατακτήσεις της εποχής εκείνης και υπολογίζεται ότι μέχρι το 790 μ.Χ. προκάλεσε το θάνατο σε πάνω από 100 εκατομμύρια άτομα. Το 1347 μ.Χ. έφθασε στη Ευρώπη όπου μέχρι το 1770 σκότωσε πάνω από 25 εκατομμύρια ανθρώπους, ενώ παγκόσμια οι θάνατοι ξεπέρασαν τα 95 εκατομμύρια.
Πώς έφτασε η πανώλη στην Ευρώπη
Ο τρόπος που έφτασε η πανώλη στη Ευρώπη περιγράφεται από τον Γκαμπριέλ ντε Μουσί, έμπορο της Πιατσέντσα ο οποίος αναφέρει ότι μουσουλμάνοι Τάταροι, προσβεβλημένοι από τη θανατηφόρο νόσο, επιτέθηκαν στο οχυρό των Γενοβέζων στην πόλη Κάφφα (Θεοδοσία), στα παράλια της Κριμαίας στη Μαύρη Θάλασσα, επειδή τους θεώρησαν υπαίτιους της συμφοράς.
Οι Τάταροι, μολυσμένοι και ετοιμοθάνατοι, αποφάσισαν να βάλουν τους καταπέλτες μπροστά στα τείχη και να εκσφενδονίσουν πτώματα μέσα στην πόλη. Πανικόβλητοι οι Ιταλοί και οι κάτοικοι ανέβηκαν στα πλοία και ξεκίνησαν για τη Μεσόγειο.
Μαζί τους, βέβαια, ταξίδευε και η πανώλη, πράγμα που έγινε φανερό όταν τα πλοία έφτασαν στη Μεσσήνη της Σικελίας, τον Οκτώβριο του 1347. Ένας σύγχρονος χρονικογράφος, μάλιστα, επιβεβαιώνει ότι τον Ιανουάριο 1348, 3 πλοία προσέγγισαν στη Γένοβα φορτωμένα με μπαχαρικά της Ανατολής.
Μόλις διαπιστώθηκε ότι οι ταξιδιώτες ήταν μολυσμένοι, τους εξανάγκασαν σε φυγή. Τα πλοία προσόρμισαν σε άλλα λιμάνια. Σε λίγο χρονικό διάστημα ολόκληρη η ιταλική χερσόνησος και από εκεί όλη η Ευρώπη δεχόταν τη μάστιγα της πανώλης.
Τα θύματα στην Ευρώπη ήταν τόσα πολλά που όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Gross, δεν υπήρχαν αρκετοί επιζώντες για να θάψουν τους νεκρούς.
Το 1413 στη Βενετία, σε ένα νησάκι που ονομαζόταν Nazaretum, δημιουργήθηκε νοσοκομείο για προσβεβλημένους από πανώλη, με σκοπό τον περιορισμό της αρρώστιας.
Η ονομασία Nazaretum, με το χρόνο, παραφράστηκε σε Lazaretto. Έτσι ονόμασαν όλα τα λοιμοκαθαρτήρια που ίδρυσαν οι Βενετοί στον Ευρωπαϊκό χώρο. Στην Ελλάδα συναντά κανείς «Λαζαρέτο» σε νησάκια, στην Ιθάκη, τη Ζάκυνθο και την Κέρκυρα.
Η τρίτη πανδημία πανώλης ξεκίνησε από την Κίνα το 1855 και επεκτάθηκε στην Ινδία τη Μαντζουρία, τη Μογγολία και τη Ρωσία, διήρκησε 45 χρόνια και μέχρι το 1889 σκότωσε 10 εκατομμύρια άτομα.
Η τελευταία επιδημία στις μέρες μας
Για τα επόμενα 50 χρόνια η βουβωνική πανώλη κτύπησε διάφορες περιοχές της γης. Από το Χονγκ Κονγκ το 1894, τη Βομβάη το 1896, και τη Χαβάη το 1899, έφθασε στο Σαν Φρανσίσκο και τις ΗΠΑ το 1900, όπου για 60 χρόνια προκαλούσε μικροεπιδημίες.
Τελικά το 1959 κατορθώθηκε η πλήρης εξάλειψη της νόσου στις ΗΠΑ. Η τελευταία επιδημία που αναφέρεται έγινε στο Surat της Ινδίας το 1994 με 52 νεκρούς.
Το μικρόβιο της πανώλης χρησιμοποιήθηκε ως βιολογικό όπλο στην αρχαία Κίνα, τη Μογγολία, την Τουρκία και άλλες περιοχές, αλλά και στην Ευρώπη το Μεσαίωνα.
Χρησιμοποιούσαν τα πτώματα ζώων (αγελάδες, άλογα) και μόλυναν το νερό των εχθρών. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Ιάπωνες πολλαπλασίασαν ψύλλους και τους ελευθέρωσαν εναντίον των Κινέζων, των Κορεατών και των Μαντζουριανών.
Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Αμερικανοί και οι Ρώσοι κατάφεραν να δημιουργήσουν διάφορους τρόπους μετάδοσης της πνευμονικής πανώλης με μικρόβια ανθεκτικά στα αντιβιοτικά.
Το 1894 ο Γάλλο-Ελβετός παθολόγος-βακτηριολόγος Alexandre Yersin, του Ινστιτούτου Pasteur ανακάλυψε, κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας στο Χονγκ Κονγκ, τον αρνητικό κατά Gram βάκιλο της πανώλης.
Το 1898 ο Γάλλος βακτηριολόγος Paul-Louis Simond έκανε τη παρατήρηση, κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας στο Καράτσι της Ινδίας, ότι μετά από την εμφάνιση πολλών νεκρών μικρών τρωκτικών (ποντικών-αρουραίων) ξεσπούσε και επιδημία πανώλης, και διαπίστωσε ότι η μετάδοση οφειλόταν στα τσιμπήματα των εντόμων Xenopsylla cheopis (ψύλλων) τα οποία μετέφεραν τα μικρόβια από τα τρωκτικά στους ανθρώπους.
Εμβόλιο κατά της πανώλης
Η πρώτη προσπάθεια για την παρασκευή του εμβολίου εναντίον της πανώλης έγινε το 1801 από τον Άγγλο γιατρό Whyte, ο οποίος εμβολίασε τον εαυτό του και 4 βοηθούς του. Και οι πέντε πέθαναν μετά από λίγες μέρες.
Όλες οι προσπάθειες που έγιναν τις επόμενες δεκαετίες απέτυχαν, μέχρι την ανακάλυψη του βακίλου το 1894. Άρχισε τότε η δημιουργία και χορήγηση διαφόρων εμβολίων με ζωντανούς ή νεκρούς βακίλους (1897), αλλά η αποτελεσματικότητα τους ήταν αμφίβολη.
Εξ’ άλλου και η ίδια η νόσος δεν προκαλούσε πλήρη ανοσία και δεν ήταν ασύνηθες άτομα που νόσησαν να επαναμολυνθούν. Το πρώτο εμβόλιο κατά της πανώλης δημιουργήθηκε από το Ρώσο ιατρό Woldemar Haffline, το 1897.
Το μοναδικό εμβόλιο που υπάρχει σήμερα στις Η.Π.Α αποτελείται από νεκρά, αδρανοποιημένα με φορμαλδεΰδη βακτηρίδια. Κάθε νέα προσπάθεια έχει σταματήσει λόγω της πολύ χαμηλής συχνότητας της νόσου.
Το εμβόλιο εναντίον της πανώλης ουδέποτε χορηγήθηκε συστηματικά αλλά μόνο σε ομάδες υψηλού κινδύνου.
Πηγή: Σύντομη Ιστορία των Εμβολίων, Δρ Νίκος Περσιάνης, Παιδίατρος, Παιδιατρική Εταιρεία Κύπρου, www.child.org.cy
